Năm 2015 Ä‘i qua vá»›i nhiá»u biến Ä‘á»™ng và thay đổi nổi báºt, ngổn ngang những sá»± kiện ồn à o và báo hiệu má»™t sá»± day trở mạnh mẽ. Những ồn à o đó cho thấy dÆ°á»ng nhÆ° xã há»™i không còn có thể chấp nháºn duy trì hiện trạng của giáo dục, và đòi há»i thay đổi Ä‘ang ngà y cà ng mạnh. Liệu chúng ta có thể dá»± Ä‘oán gì cho những xu hÆ°á»›ng có thể sẽ diá»…n ra trong năm 2016?
Thá»±c há»c sẽ là má»™t xu hÆ°á»›ng ngà y cà ng mạnh
Vá»›i giáo dục phổ thông, nếu nhìn rá»™ng ra cả xã há»™i chứ không chỉ táºp trung nhìn và o những việc Bá»™ GD-ÄT đã và đang là m, có thể thấy các hoạt Ä‘á»™ng giáo dục của xã há»™i đã lá»›n mạnh hÆ¡n và đang có má»™t vai trò tÃch cá»±c đối vá»›i hệ thống giáo dục trong nhà trÆ°á»ng. Phong trà o sách hóa nông thôn do anh Nguyá»…n Quang Thạch khởi xÆ°á»›ng đã nháºn được sá»± ủng há»™ to lá»›n của xã há»™i, cả trong và ngoà i nÆ°á»›c, và nhất là được sá»± công nháºn và há»— trợ vá» mặt chủ trÆ°Æ¡ng, chÃnh sách của Bá»™ Giáo dục, đã nói lên má»™t xu hÆ°á»›ng vô cùng quan trá»ng: nhiá»u ngÆ°á»i đã nháºn ra tầm quan trá»ng của Ä‘á»c sách, nghÄ©a là của tri thức và hiểu biết thá»±c sá»±, và của việc tá»± giáo dục là quan trá»ng nhÆ° thế nà o.
Cùng vá»›i sá»± phát triển của các hệ thống giáo dục phụ trợ: tiếng Anh, kỹ năng má»m, âm nhạc, võ thuáºt, sinh hoạt ngoại khóa, v.v. rõ rà ng là ná»™i dung giáo dục ngà y nay đã phong phú hÆ¡n thá»i bao cấp khi xÆ°a, hay những năm má»›i mở cá»a rất nhiá»u. Mặc dù có Ãt nhiá»u Ä‘iá»u chÆ°a được nhÆ° chúng ta mong đợi, những lá»›p há»c nhÆ° thế đã đóng vai trò bổ khuyết cho những gì nhà trÆ°á»ng còn khiếm khuyết. Xu hÆ°á»›ng há»c bên ngoà i nhà trÆ°á»ng sẽ tiếp tục được lá»›n mạnh, má»™t phần vì đó là nhu cầu có tháºt của xã há»™i, má»™t phần khác còn vì đó là má»™t dịch vụ đầy triển vá»ng.
Còn trong hệ thống giáo dục chÃnh quy, năm 2016 vẫn tiếp tục chÆ°Æ¡ng trình hiện hà nh, nhÆ°ng xu thế giảm tải và táºp trung và o xây dá»±ng năng lá»±c sẽ bắt đầu hình thà nh, trÆ°á»›c hết là ở má»™t và i trÆ°á»ng tÆ° tiên phong, và ở má»™t số lÄ©nh vá»±c nhÆ° tiếng Anh theo chÆ°Æ¡ng trình má»›i. Xu hÆ°á»›ng nà y sẽ trở thà nh chủ đạo từ năm 2018 khi áp dụng chÆ°Æ¡ng trình phổ thông má»›i. Quan trá»ng hÆ¡n, chúng ta sẽ chứng kiến sá»± ra Ä‘á»i của nhiá»u bá»™ sách giáo khoa khác nhau khi chÆ°Æ¡ng trình GDPT tổng thể được chÃnh thức công nháºn. Äã tá»›i lúc xã há»™i nháºn ra tác hại của ná»n giáo dục nhồi nhét, áp đặt, và sá»± kiên nhẫn chịu Ä‘á»±ng má»™t ná»n giáo dục nhÆ° thế đã tá»›i ngưỡng giá»›i hạn của nhiá»u ngÆ°á»i. Bằng nhiá»u cách khác nhau, ngÆ°á»i ta Ä‘ang cố thoát khá»i nó: ngÆ°á»i già u thì cho con há»c trÆ°á»ng quốc tế, trung lÆ°u thì trÆ°á»ng tÆ°. Những ngÆ°á»i khác Ä‘ang ná»— lá»±c thay đổi ná»n giáo dục hiện tại, trong đó đáng kể nhất là ná»— lá»±c của Bá»™ GD-ÄT vá»›i ChÆ°Æ¡ng trình GDPT má»›i.
Trong giáo dục đại há»c, tình trạng thất nghiệp của cá» nhân Ä‘ang khiến xã há»™i nhìn nháºn lại giá trị của tấm bằng ÄH. Mấy năm gần đây, chúng ta chứng kiến má»™t cuá»™c chạy Ä‘ua má»›i: thay vì coi bằng ÄH là đÃch đến, ngÆ°á»i ta chạy theo bằng thạc sÄ©, rồi tiến sÄ©. Äến lúc bằng tiến sÄ© không còn được tôn trá»ng nữa, ngÆ°á»i ta chạy theo bằng cấp nÆ°á»›c ngoà i. Rồi thì bằng nÆ°á»›c ngoà i cÅ©ng trà n lan đồ dá»m, đồ giả. NhÆ° chÃnh bá»™ trưởng Phạm VÅ© Luáºn đã nói, bằng dá»m bằng giả thì chỉ có thể chui và o là m cÆ¡ quan nhà nÆ°á»›c. Nay thì nhu cầu nà y đã bão hòa, và thị trÆ°á»ng lao Ä‘á»™ng cà ng phát triển, ngÆ°á»i ta cà ng thấy rõ tấm bằng không thể thay thế được năng lá»±c, kỹ năng và phẩm chất của má»™t ngÆ°á»i.
Phong trà o chạy theo bằng cấp gắn liá»n vá»›i việc mở rá»™ng hệ thống trÆ°á»ng ngoà i công láºp (NCL) và các chÆ°Æ¡ng trình liên kết vá»›i nÆ°á»›c ngoà i nở rá»™ trong mấy năm qua. Có những trÆ°á»ng NCL hoạt Ä‘á»™ng nghiêm túc và có thà nh tÃch đáng kể, nhÆ°ng cÅ©ng có trÆ°á»ng thá»±c chất chẳng khác nà o lò bán bằng, do chất lượng kém và đầu tÆ° cho Ä‘Ã o tạo quá Ãt. Có những chÆ°Æ¡ng trình liên kết có uy tÃn và góp phần tÃch cá»±c nâng cao năng lá»±c cho Ä‘á»™i ngÅ© quản lý cấp trung của Việt Nam. Phong trà o chạy theo bằng cấp Ä‘Æ¡n thuần nà y đã hầu nhÆ° bão hòa, và cùng vá»›i xu hÆ°á»›ng quay trở lại há»c có thá»±c chất, sẽ chỉ có những trÆ°á»ng có tầm nhìn xa và đầu tÆ° cho chất lượng tháºt là có thể tồn tại được lâu dà i.
Bức tranh Ä‘a dạng và thị trÆ°á»ng giáo dục
Năm 2016 có thể sẽ chứng kiến sá»± sáp nháºp và mua bán của má»™t số trÆ°á»ng ÄH ngoà i công láºp. Äây là má»™t là n sóng đã diá»…n ra trong và i năm gần đây và vẫn Ä‘ang tiếp tục. Nó là má»™t xu hÆ°á»›ng là nh mạnh, vì vá» nguyên tắc nó sẽ thay thế những bá»™ máy quản trị không có hiệu quả bằng má»™t bá»™ máy khác chuyên nghiệp hÆ¡n. Cùng vá»›i phân tầng, xếp hạng, tá»± chủ tà i chÃnh  và cổ phần hóa ở trÆ°á»ng công, bức tranh GDDH sẽ trở nên Ä‘a dạng hÆ¡n.
Tuy váºy, do bất cáºp trong việc ban hà nh chÃnh sách gắn vá»›i phân tầng xếp hạng, sẽ cần phải mất nhiá»u năm để việc sắp xếp lại hệ thống GDÄH đạt tá»›i mục tiêu giúp nâng cao chất lượng từng trÆ°á»ng. Thá»i gian nà y ngắn dà i bao năm sẽ phụ thuá»™c và o chất lượng việc ban hà nh chÃnh sách của cÆ¡ quan quản lý nhà nÆ°á»›c. Mặc dù váºy, sá»± phát triển Ä‘a dạng của các trÆ°á»ng là má»™t Ä‘iá»u chắc chắn, vì nó Ä‘i cùng vá»›i sá»± phát triển của kinh tế thị trÆ°á»ng, má»™t xu hÆ°á»›ng không thể đảo ngược. Tuy GDÄH chÆ°a thá»±c sá»± được coi là má»™t bá»™ pháºn của kinh tế thị trÆ°á»ng, nhÆ°ng trong thá»±c tế, nó đã là má»™t thà nh tố quan trá»ng thúc đẩy sá»± phát triển của kinh tế thị trÆ°á»ng và đang váºn hà nh theo những quy luáºt của kinh tế thị trÆ°á»ng.
Tá»± chủ ÄH và trá»ng tâm đổi má»›i GDÄH Ä‘ang chuyển dịch vá» phÃa các trÆ°á»ng
Có nhiá»u sá»± kiện và động thái của chÃnh phủ cho thấy tá»± chủ ÄH sẽ tiếp tục được mở rá»™ng mạnh mẽ phù hợp vá»›i xu thế quốc tế. Quá trình chuyển đổi từ má»™t hệ thống giáo dục của ná»n kinh tế táºp trung bao cấp sang ná»n kinh tế thị trÆ°á»ng vẫn Ä‘ang tiếp diá»…n; trong quá trình đó, nhiá»u khái niệm và chuẩn má»±c thông thÆ°á»ng của thế giá»›i từ chá»— hoà n toà n xa lạ vá»›i Việt Nam, đã trở nên được chấp nháºn ngà y cà ng rá»™ng rãi. Trong những khái niệm và chuẩn má»±c đó, quan trá»ng nhất là tá»± chủ. Tuy váºy, chúng ta đã mất má»™t quãng thá»i gian khá dà i để những chuẩn má»±c nà y được hiểu đúng. Không thể nói tá»›i tá»± chủ mà không Ä‘á» cáºp tá»›i trách nhiệm giải trình, nhÆ°ng ở Việt Nam, trách nhiệm giải trình đã bị hiểu sai thà nh “tá»± chịu trách nhiệmâ€, “trách nhiệm xã há»™iâ€, khiến khuôn khổ pháp lý bảo đảm cho việc thá»±c hiện trách nhiệm giải trình của các trÆ°á»ng cho đến nay vẫn còn rất hạn chế.
Sá»± phát triển của truyá»n thông và mạng xã há»™i đã góp phần đẩy nhanh tiến trình trưởng thà nh vá» trách nhiệm giải trình của các trÆ°á»ng. Vụ giảng viên Doãn Minh Äăng ở Cần ThÆ¡, việc Ä‘á» xÆ°á»›ng tá»± công nháºn chất lượng giáo sÆ° của TrÆ°á»ng ÄH Tôn Äức Thắng phản ánh xu hÆ°á»›ng nà y.
Nhu cầu tăng cÆ°á»ng chất lượng để cạnh tranh vá»›i nhau và vá»›i các trÆ°á»ng ngoà i nÆ°á»›c, cÅ©ng nhÆ° nhu cầu há»™i nháºp quốc tế đã đẩy trá»ng tâm của đổi má»›i chuyển dịch dần vá» phÃa các trÆ°á»ng, phù hợp vá»›i chủ trÆ°Æ¡ng mở rá»™ng tá»± chủ đại há»c của nhà nÆ°á»›c. Mặc dù Bá»™ GD-ÄT vẫn nắm giữ má»™t vai trò can thiệp quan trá»ng khi ban hà nh chÃnh sách, nhÆ°ng sá»± sáng tạo, tinh thần đổi má»›i, tầm nhìn, sá»± can đảm của lãnh đạo các trÆ°á»ng sẽ đóng vai trò ngà y cà ng lá»›n hÆ¡n trong việc tạo ra chất lượng.
Xu hướng quốc tế
Trong khi đó, trên thế giá»›i, má»™t trong những xu hÆ°á»›ng nổi báºt trÆ°á»›c hết là những ná»— lá»±c ghi nháºn sá»± thà nh công của sinh viên sau khi ra trÆ°á»ng nhÆ° má»™t minh chứng cho chất lượng Ä‘Ã o tạo của nhà trÆ°á»ng. Sá»± phát triển của công nghệ truyá»n thông kỹ thuáºt số tạo Ä‘iá»u kiện cho các trÆ°á»ng thá»±c hiện Ä‘iá»u nà y. Minh chứng nà y ngà y cà ng trở nên quan trá»ng hÆ¡n khi nguồn lá»±c cho GDDH Ä‘ang bị thu hẹp lại, trong lúc tình trạng thất nghiệp thì gia tăng, và cạnh tranh già nh sinh viên ngà y cà ng khốc liệt.
CÅ©ng trong xu thế tăng cÆ°á»ng chất lượng, Ä‘ang có khuynh hÆ°á»›ng cá nhân hóa những trải nghiệm giáo dục của sinh viên. Nghiên cứu cho thấy má»—i há»c sinh hấp thụ tri thức và kỹ năng theo những cách thức và nhịp Ä‘á»™ khác nhau, vì váºy phÆ°Æ¡ng pháp giáo dục trong tÆ°Æ¡ng lai gần sẽ là cá nhân hóa môi trÆ°á»ng há»c táºp để thÃch hợp vá»›i từng sinh viên và tăng hiệu quả của Ä‘Ã o tạo tá»›i mức tối Ä‘a. Cách há»c truyá»n thống bắt đầu bằng giá» há»c trên lá»›p vá»›i ngÆ°á»i thầy là nhân váºt Ä‘á»™c nhất truyá»n giảng tri thức, tiếp đến là thá»i gian là m bà i táºp ở nhà để nắm vững những gì thầy giảng. Xu hÆ°á»›ng sắp tá»›i sẽ đảo ngược: thay cho là m bà i táºp ở nhà , sinh viên sẽ Ä‘á»c tà i liệu trÆ°á»›c, xem bà i giảng trá»±c tuyến, và hôm sau đến lá»›p là m bà i táºp cùng vói thầy và bạn há»c. Mô hình nà y nhấn mạnh kỹ năng tá»± há»c, là m việc nhóm, giao tiếp và hợp tác vá»›i ngÆ°á»i khác. Mô hình nà y cÅ©ng cho phép giảng viên há»— trợ ngÆ°á»i há»c tÃch cá»±c hÆ¡n, vì há» có thể phản hồi sát sÆ°á»n vá»›i năng lá»±c tiếp thu và đặc Ä‘iểm của ngÆ°á»i há»c.
Trong những tháºp ká»· trÆ°á»›c đây, trá»ng tâm của các nhà là m chÃnh sách là mở rá»™ng Ä‘Æ°á»ng và o ÄH cho nhiá»u đối tượng. Xu hÆ°á»›ng má»›i xuất hiện hiện nay và trong tÆ°Æ¡ng lai Ä‘ang là nhấn mạnh và o an ninh há»c Ä‘Æ°á»ng, nhÆ° má»™t phản ứng trÆ°á»›c các vụ xả súng hà ng loạt trong các trÆ°á»ng ÄH.
Nổi báºt hÆ¡n hết vẫn là những xu hÆ°á»›ng gắn vá»›i sá»± phát triển của công nghệ kỹ thuáºt số: sá»± hình thà nh những môi trÆ°á»ng há»c táºp bên ngoà i nhà trÆ°á»ng bên cạnh giáo dục chÃnh quy và phi chÃnh quy; những công cụ kỹ thuáºt số há»— trợ việc dạy và há»c; những lá»›p há»c từ xa và phòng thà nghiệm ảo; môi trÆ°á»ng há»c táºp táºp thể; há»c táºp dá»±a trên trò chÆ¡i hay là giáo dục qua những phÆ°Æ¡ng tiện giải trÃ; quyá»n tác giả và việc quản lý ná»™i dung há»c táºp; vai trò của truyá»n thông xã há»™i đối vá»›i việc dạy và há»c; ứng dụng đổi má»›i công nghệ và há»c táºp di Ä‘á»™ng má»i lúc má»i nÆ¡i chỉ vá»›i má»™t Ä‘iện thoại thông minh có nối mạng.
Má»™t trong những xu hÆ°á»›ng chung đáng ghi nháºn của giáo dục Việt Nam là tiến gần tá»›i thá»±c tiá»…n phổ quát trên thế giá»›i. Bản thân giáo dục quốc tế là cá»±c kỳ Ä‘a dạng, nhÆ°ng dù có nhiá»u khác biệt tùy theo bối cảnh chÃnh trị và văn hóa của má»—i nÆ°á»›c, vẫn có những giá trị chung được công nháºn rá»™ng rãi trên thế giá»›i. Äiá»u đáng mừng là tuy trầy tráºt khó khăn, chúng ta Ä‘ang tiến vá» những giá trị ấy. Những ná»— lá»±c của nhiá»u cá nhân trong hệ thống đã bắt đầu mang lại kết quả và con Ä‘Æ°á»ng trÆ°á»›c mặt chúng ta đã dần trở nên rõ rà ng hÆ¡n.
Phạm Thị Ly (Bà i đăng Tuổi trẻ Cuối tuần 10.01.2016) |