Bước đầu

Giữa lúc ở Âu Mỹ, một số trường bắt đầu áp dụng lớp học đảo ngược: cho học trò, nhất là học trò lớp mẫu giáo và trong một chừng mực nào đó, học trò tiểu học, vào một phòng học trống trơn hoàn toàn không bàn ghế, không học cụ, cô hay thầy giáo chỉ ở đó để “khuyến khích”  trò “quấy nước lã nên hồ”, dựng bài học từ cái trống không đó – tất cả những thức cần thiết đã được dự trử ở nhà kho bên cạnh  – Còn trò ? Trò đã tự chuẩn bị ở nhà rồi. tức là từ từ thiên hạ đi tới một trường học rất tự do: không chương trình và không sách giáo khoa  –  bên ta thì lo cải tổ chương trình giáo dục phổ thông.

Lớp học đảo ngược này có thể là cách mạng giáo dục của thế kỹ thứ XXI. Nhưng hình thức không hoàn toàn mới. Đó chỉ là một một cách kế thừa các lý thuyết  của Montessori, của Freinet, của Bloom …mà các nhà giáo Mỹ, Canada và Pháp, Bỉ đang áp dụng.

Đi từ một phòng học trống trơn không có nghĩa là thiếu cấu trúc. Để cho học trò quyết định không đồng nghĩa với muốn làm gì thì làm. Giáo viên là người đa năng và lúc nào cũng có giải pháp phòng hờ hầu ứng phó với mọi tình huống và xây dựng bài học cùng với trò.

Điều kiện cần cho lớp học đảo ngược?

Có chủ đích tổng quát của giáo dục. Có chủ đích cho từng năm học. Có bố cục thời gian … và có chủ đích cho từng buổi học, từng bài học. Tất cả những điều này là kết quả của cả một quá trình tranh luận giữa và quyết định của các diễn viên trong giáo dục.

Học trò tham gia học một cách tích cực. Chúng tiếp cận phương thức này rất nhanh, đóng vai trò làm chủ việc học của mình – nhẹ nhàng mà hữu hiệu.

Bước thứ hai

Việc cải tổ chương trình giáo dục phổ thông lần này có chi tiết, có lập luận, dạy kỹ năng, dạy tích hợp, phương pháp đặt trọng tâm lên người đi học, …Trên văn bản không chê vào đâu được.

Thế nhưng phải cải tổ với những giáo viên đã được đào tạo từ …chế độ cũ – chữ dùng ở đây là một cách so sánh với cách mạng 1789 và Ancien Régime. Cũ là theo chương trình trước đó. Các tác giả của cải tổ giáo dục có nghĩ đến cái khó khăn của giáo  viên chưa? Đâu phải chỉ một ngày đẹp trời là ta có thể thay đổi quan niệm, cách dạy hay các thói quen.

Ở xã hội học, chúng tôi bảo rằng “thói quen là một bản tính thứ nhì, mà đuổi bản tính thì nó trở lại như ngựa phi nước đại”  (les habitudes sont une deuxième nature et chasser la nature, elle revient au galop).

Các giáo viên sẽ gặp nhiều khó khăn để thích ứng với dạy lấy trò làm trung tâm, với phương pháp tích hợp, …  Ai cũng có sức “cản” trước bất cứ thay đổi nào (résistance aux changements). Chỉ riêng việc thay sự liên hệ giữa thầy và trò –  từ liên hệ quyền lực sang liên hệ đồng hàng và cộng tác –  là cả một vấn đề. Đó là chưa nói đến những thay đổi khác để theo chương trình mới hay áp dụng các phương pháp sư phạm mới.

Trong văn kiện Hỏi đáp về chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, các tác giả nói rằng, câu 23 và tiếp theo, giáo viên hiện thời 100% đạt chuẩn và trên chuẩn nên chỉ cần bồi dưỡng là sẽ thích ứng.

Tôi thận trọng hơn cho việc này.

Bước thứ ba

Tiếp tục lang thang, giáo dục là công việc của hai diễn viên chính: trò và thầy. Nhưng cải tổ giáo dục hiện thời có vẻ như là chuyên của các nhà quản lý. Quí vị đã tham khảo ý kiến của giáo viên chưa? Quí vị có tận tường các  khó khăn thuận lợi hoặc  nhu cầu và ước vọng của những người vẫn dùng phấn trắng bảng đen mối ngày hay không?

Trò cũng thế. Dạy lấy trò làm trung tâm mà  ta chưa cho chúng lên tiếng. Các môn về tâm lý nhi đồng và tâm lý trẻ lại hoàn toàn vắng bóng trong quá trình cải tổ giáo dục hay quá trình bồi dưỡng giáo viên. Chúng ta ai cũng đã tận tường các môn đó? Hay là  trẻ phải thích ứng với chương trình mới vì chúng ta đã suy nghĩ và thiết lập chương trình cho chúng? Như thế thì đâu còn là triết lý  dạy lấy trò làm trung tâm. Mà là áp đặt chương trình người lớn quyết định cho trẻ !

Ít nhất là cần khảo sát nghiên cứu thực địa hai mươi mấy triệu học sinh trong nước trước khi đề nghị một chương trình thích hợp.

Hơn nữa, cải tổ kỳ này hình như quên các lớp mẫu giáo? Các lớp mẫu giáo vô cùng quan trọng: đó là thời điểm các cháu tập tành cấu tạo bản thể và học sống với người khác.  Mẫu giáo là những lớp đầu tiên trẻ tiếp xúc với trường – “Cái thuở ban đầu lưu luyến ấy, Nghìn năm chưa dễ đã ai quên” –  Những lớp mẫu giáo ghi dấu hằn, gần y như câu thơ của Thế Lữ. Những lớp đó chuẩn bị cho trò vào trung học cơ sở và trẻ đã có khả năng sáng tạo từ tuổi mầm non. Các hình thức lớp học đảo ngược, chẳng hạn, hoàn toàn có thể áp dụng cho trẻ từ 3-5 tuổi.

Bước thứ tư

Ta đã cử nhiều phái đoàn đi tham khảo kinh nghiệm thế giới. Tốt lắm, nhưng tham khảo ngắn ngày thường chỉ là những quan sát phiến diện. Mỗi nước có hoàn cảnh khác nhau, lại chưa có nước nào dám nói rằng hệ thống giáo dục của họ là một khuôn mẫu lý tưởng.

Giáo dục ở Bỉ không tồi, đại đa số trẻ ở Bỉ hạnh phúc đi học mỗi ngày.  Nhưng không áp dụng giáo dục Bỉ cho Việt Nam được. Ta chưa có khả năng cho giáo dục cưỡng bách và hoàn toàn miễn phí tới năm trẻ tròn 18 tuổi.

Giáo dục Phần Lan? Cũng tốt lắm.  Nhưng nghề giáo ở Phần Lan là một nghề được trọng vọng trong xã hội. Bao giờ thì ta sẽ cải tổ hết xã hội ta để đặt nghề giáo lên top 10 hay 20 các nghề với lương bổng, trọng vọng, … tương xứng với vị thế đó? Để giới trẻ người người hăng hái, đầy động cơ tích cực,  lao vào ngành sư phạm và sống chết với nghề dạy trẻ.

Cái cần trong cải tổ giáo dục ở xứ ta là cần nhiều sáng tạo, nghiên cứu các khó khăn và tìm ra giải pháp thích ứng, tốt nhất có thể. Chứ không bắt chước ai được – Vã lại trong lúc ta bắt chước thì cái “mẫu”  mà ta theo cũng đã thay đổi rồi.

Nước ta đang rất cần những nhà giáo dục giàu tâm huyết và đại tài lại có sự chính thống – légitimité – để đưa ra những đường hướng giáo dục hợp tình hợp lý (vừa khoa học, vừa sư phạm).

Bước thứ năm

Màn hình đang xâm lấn vào đời sống, kể cả đời sống học đường. Cũng như học trò ở mọi nơi, học trò bên ta mang cả màn hình vào lớp (điện thoại di động thông minh, máy tính bảng,…)  Có lẻ một số các em sinh hoạt trên mạng có khi còn nhiều hơn giờ sinh hoạt ở trường – ta cũng đang thiếu khảo sát về vấn đề này – Các nước hiện đang suy nghĩ về những thay đổi sư phạm để thích ứng. Tại sao ta không đi trước đón đầu? Nếu không,  cải tổ hôm nay xong rồi sẽ phải cải tổ nữa. Mỗi lần như thế là một lần tốn công tốn sức, nhất là tốn kém về tâm lý. Chứ không chỉ  tốn tiền tốn bạc.

Trong chương trình THPT thay đổi kỳ này các phương tiện thông tin mới chỉ là những công cụ chung chung chứ chưa đóng vai trò “chủ đạo” trong thay đổi cả phương pháp sư phạm.

Một thí dụ: hiện thời trẻ ở Bỉ hết tập viết – các cháu tha hồ viết chữ in hay ngoằn ngoèo viết chữ liền nhau, miễn là đọc được  –  vì bàn phím sẽ thay chữ viết tay sau này. Trái lại lập trình tin học đi vào chương trình tiểu học…

Trong số các tác giả hiện thời. Serge Tisseron đang đề nghị vài hướng đi cho giáo dục liên kết với màn hình chẳng hạn.

Nguyễn Huỳnh Mai