Bước đầu
Giữa lúc ở Âu Mỹ, má»™t số trÆ°á»ng bắt đầu áp dụng lá»›p há»c đảo ngược: cho há»c trò, nhất là há»c trò lá»›p mẫu giáo và trong má»™t chừng má»±c nà o đó, há»c trò tiểu há»c, và o má»™t phòng há»c trống trÆ¡n hoà n toà n không bà n ghế, không há»c cụ, cô hay thầy giáo chỉ ở đó để “khuyến khÃchâ€Â trò “quấy nÆ°á»›c lã nên hồâ€, dá»±ng bà i há»c từ cái trống không đó – tất cả những thức cần thiết đã được dá»± trỠở nhà kho bên cạnh – Còn trò ? Trò đã tá»± chuẩn bị ở nhà rồi. tức là từ từ thiên hạ Ä‘i tá»›i má»™t trÆ°á»ng há»c rất tá»± do: không chÆ°Æ¡ng trình và không sách giáo khoa – bên ta thì lo cải tổ chÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông.
Lá»›p há»c đảo ngược nà y có thể là cách mạng giáo dục của thế kỹ thứ XXI. NhÆ°ng hình thức không hoà n toà n má»›i. Äó chỉ là má»™t má»™t cách kế thừa các lý thuyết của Montessori, của Freinet, của Bloom …mà các nhà giáo Mỹ, Canada và Pháp, Bỉ Ä‘ang áp dụng.
Äi từ má»™t phòng há»c trống trÆ¡n không có nghÄ©a là thiếu cấu trúc. Äể cho há»c trò quyết định không đồng nghÄ©a vá»›i muốn là m gì thì là m. Giáo viên là ngÆ°á»i Ä‘a năng và lúc nà o cÅ©ng có giải pháp phòng há» hầu ứng phó vá»›i má»i tình huống và xây dá»±ng bà i há»c cùng vá»›i trò.
Äiá»u kiện cần cho lá»›p há»c đảo ngược?
Có chủ Ä‘Ãch tổng quát của giáo dục. Có chủ Ä‘Ãch cho từng năm há»c. Có bố cục thá»i gian … và có chủ Ä‘Ãch cho từng buổi há»c, từng bà i há»c. Tất cả những Ä‘iá»u nà y là kết quả của cả má»™t quá trình tranh luáºn giữa và quyết định của các diá»…n viên trong giáo dục.
Há»c trò tham gia há»c má»™t cách tÃch cá»±c. Chúng tiếp cáºn phÆ°Æ¡ng thức nà y rất nhanh, đóng vai trò là m chủ việc há»c của mình – nhẹ nhà ng mà hữu hiệu.
Bước thứ hai
Việc cải tổ chÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông lần nà y có chi tiết, có láºp luáºn, dạy kỹ năng, dạy tÃch hợp, phÆ°Æ¡ng pháp đặt trá»ng tâm lên ngÆ°á»i Ä‘i há»c, …Trên văn bản không chê và o đâu được.
Thế nhÆ°ng phải cải tổ vá»›i những giáo viên đã được Ä‘Ã o tạo từ …chế Ä‘á»™ cÅ© – chữ dùng ở đây là má»™t cách so sánh vá»›i cách mạng 1789 và Ancien Régime. CÅ© là theo chÆ°Æ¡ng trình trÆ°á»›c đó. Các tác giả của cải tổ giáo dục có nghÄ© đến cái khó khăn của giáo viên chÆ°a? Äâu phải chỉ má»™t ngà y đẹp trá»i là ta có thể thay đổi quan niệm, cách dạy hay các thói quen.
Ở xã há»™i há»c, chúng tôi bảo rằng “thói quen là má»™t bản tÃnh thứ nhì, mà đuổi bản tÃnh thì nó trở lại nhÆ° ngá»±a phi nÆ°á»›c đạiâ€Â (les habitudes sont une deuxième nature et chasser la nature, elle revient au galop).
Các giáo viên sẽ gặp nhiá»u khó khăn để thÃch ứng vá»›i dạy lấy trò là m trung tâm, vá»›i phÆ°Æ¡ng pháp tÃch hợp, … Ai cÅ©ng có sức “cản†trÆ°á»›c bất cứ thay đổi nà o (résistance aux changements). Chỉ riêng việc thay sá»± liên hệ giữa thầy và trò – từ liên hệ quyá»n lá»±c sang liên hệ đồng hà ng và cá»™ng tác – là cả má»™t vấn Ä‘á». Äó là chÆ°a nói đến những thay đổi khác để theo chÆ°Æ¡ng trình má»›i hay áp dụng các phÆ°Æ¡ng pháp sÆ° phạm má»›i.
Trong văn kiện Há»i đáp vá» chÆ°Æ¡ng trình giáo dục phổ thông tổng thể, các tác giả nói rằng, câu 23 và tiếp theo, giáo viên hiện thá»i 100% đạt chuẩn và trên chuẩn nên chỉ cần bồi dưỡng là sẽ thÃch ứng.
Tôi tháºn trá»ng hÆ¡n cho việc nà y.
Bước thứ ba
Tiếp tục lang thang, giáo dục là công việc của hai diá»…n viên chÃnh: trò và thầy. NhÆ°ng cải tổ giáo dục hiện thá»i có vẻ nhÆ° là chuyên của các nhà quản lý. Quà vị đã tham khảo ý kiến của giáo viên chÆ°a? Quà vị có táºn tÆ°á»ng các khó khăn thuáºn lợi hoặc nhu cầu và ước vá»ng của những ngÆ°á»i vẫn dùng phấn trắng bảng Ä‘en mối ngà y hay không?
Trò cÅ©ng thế. Dạy lấy trò là m trung tâm mà  ta chÆ°a cho chúng lên tiếng. Các môn vá» tâm lý nhi đồng và tâm lý trẻ lại hoà n toà n vắng bóng trong quá trình cải tổ giáo dục hay quá trình bồi dưỡng giáo viên. Chúng ta ai cÅ©ng đã táºn tÆ°á»ng các môn đó? Hay là  trẻ phải thÃch ứng vá»›i chÆ°Æ¡ng trình má»›i vì chúng ta đã suy nghÄ© và thiết láºp chÆ°Æ¡ng trình cho chúng? NhÆ° thế thì đâu còn là triết lý dạy lấy trò là m trung tâm. Mà là áp đặt chÆ°Æ¡ng trình ngÆ°á»i lá»›n quyết định cho trẻ !
Ãt nhất là cần khảo sát nghiên cứu thá»±c địa hai mÆ°Æ¡i mấy triệu há»c sinh trong nÆ°á»›c trÆ°á»›c khi Ä‘á» nghị má»™t chÆ°Æ¡ng trình thÃch hợp.
HÆ¡n nữa, cải tổ kỳ nà y hình nhÆ° quên các lá»›p mẫu giáo? Các lá»›p mẫu giáo vô cùng quan trá»ng: đó là thá»i Ä‘iểm các cháu táºp tà nh cấu tạo bản thể và há»c sống vá»›i ngÆ°á»i khác. Mẫu giáo là những lá»›p đầu tiên trẻ tiếp xúc vá»›i trÆ°á»ng – “Cái thuở ban đầu lÆ°u luyến ấy, Nghìn năm chÆ°a dá»… đã ai quên†– Những lá»›p mẫu giáo ghi dấu hằn, gần y nhÆ° câu thÆ¡ của Thế Lữ. Những lá»›p đó chuẩn bị cho trò và o trung há»c cÆ¡ sở và trẻ đã có khả năng sáng tạo từ tuổi mầm non. Các hình thức lá»›p há»c đảo ngược, chẳng hạn, hoà n toà n có thể áp dụng cho trẻ từ 3-5 tuổi.
Â
Bước thứ tư
Ta đã cá» nhiá»u phái Ä‘oà n Ä‘i tham khảo kinh nghiệm thế giá»›i. Tốt lắm, nhÆ°ng tham khảo ngắn ngà y thÆ°á»ng chỉ là những quan sát phiến diện. Má»—i nÆ°á»›c có hoà n cảnh khác nhau, lại chÆ°a có nÆ°á»›c nà o dám nói rằng hệ thống giáo dục của há» là má»™t khuôn mẫu lý tưởng.
Giáo dục ở Bỉ không tồi, đại Ä‘a số trẻ ở Bỉ hạnh phúc Ä‘i há»c má»—i ngà y. NhÆ°ng không áp dụng giáo dục Bỉ cho Việt Nam được. Ta chÆ°a có khả năng cho giáo dục cưỡng bách và hoà n toà n miá»…n phà tá»›i năm trẻ tròn 18 tuổi.
Giáo dục Phần Lan? CÅ©ng tốt lắm. NhÆ°ng nghá» giáo ở Phần Lan là má»™t nghỠđược trá»ng vá»ng trong xã há»™i. Bao giá» thì ta sẽ cải tổ hết xã há»™i ta để đặt nghá» giáo lên top 10 hay 20 các nghá» vá»›i lÆ°Æ¡ng bổng, trá»ng vá»ng, … tÆ°Æ¡ng xứng vá»›i vị thế đó? Äể giá»›i trẻ ngÆ°á»i ngÆ°á»i hăng hái, đầy Ä‘á»™ng cÆ¡ tÃch cá»±c, lao và o ngà nh sÆ° phạm và sống chết vá»›i nghá» dạy trẻ.
Cái cần trong cải tổ giáo dục ở xứ ta là cần nhiá»u sáng tạo, nghiên cứu các khó khăn và tìm ra giải pháp thÃch ứng, tốt nhất có thể. Chứ không bắt chÆ°á»›c ai được – Vã lại trong lúc ta bắt chÆ°á»›c thì cái “mẫuâ€Â mà ta theo cÅ©ng đã thay đổi rồi.
NÆ°á»›c ta Ä‘ang rất cần những nhà giáo dục già u tâm huyết và đại tà i lại có sá»± chÃnh thống – légitimité – để Ä‘Æ°a ra những Ä‘Æ°á»ng hÆ°á»›ng giáo dục hợp tình hợp lý (vừa khoa há»c, vừa sÆ° phạm).
Â
Bước thứ năm
Mà n hình Ä‘ang xâm lấn và o Ä‘á»i sống, kể cả Ä‘á»i sống há»c Ä‘Æ°á»ng. CÅ©ng nhÆ° há»c trò ở má»i nÆ¡i, há»c trò bên ta mang cả mà n hình và o lá»›p (Ä‘iện thoại di Ä‘á»™ng thông minh, máy tÃnh bảng,…) Có lẻ má»™t số các em sinh hoạt trên mạng có khi còn nhiá»u hÆ¡n giá» sinh hoạt ở trÆ°á»ng – ta cÅ©ng Ä‘ang thiếu khảo sát vá» vấn Ä‘á» nà y – Các nÆ°á»›c hiện Ä‘ang suy nghÄ© vá» những thay đổi sÆ° phạm để thÃch ứng. Tại sao ta không Ä‘i trÆ°á»›c đón đầu? Nếu không, cải tổ hôm nay xong rồi sẽ phải cải tổ nữa. Má»—i lần nhÆ° thế là má»™t lần tốn công tốn sức, nhất là tốn kém vá» tâm lý. Chứ không chỉ tốn tiá»n tốn bạc.
Trong chương trình THPT thay đổi kỳ nà y các phương tiện thông tin mới chỉ là những công cụ chung chung chứ chưa đóng vai trò “chủ đạo†trong thay đổi cả phương pháp sư phạm.
Má»™t thà dụ: hiện thá»i trẻ ở Bỉ hết táºp viết – các cháu tha hồ viết chữ in hay ngoằn ngoèo viết chữ liá»n nhau, miá»…n là đá»c được – vì bà n phÃm sẽ thay chữ viết tay sau nà y. Trái lại láºp trình tin há»c Ä‘i và o chÆ°Æ¡ng trình tiểu há»c…
Trong số các tác giả hiện thá»i. Serge Tisseron Ä‘ang Ä‘á» nghị và i hÆ°á»›ng Ä‘i cho giáo dục liên kết vá»›i mà n hình chẳng hạn.
Nguyễn Huỳnh Mai |