Lê Cung
Bà i “Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ và những Ä‘iá»u trần của ông†của PGS. TS. Nguyá»…n Phan Quang đăng trên Tạp chà Kiến Thức Ngà y Nay số.......................2009 gợi cho tôi nhiá»u ý tưởng. Bởi lẽ từ trÆ°á»›c tá»›i nay Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ được đánh giá nhÆ° là má»™t nhân váºt có đầu óc canh tân nhằm cứu nguy đất nÆ°á»›c trÆ°á»›c há»a xâm lăng của thá»±c dân Pháp. Gần đây, có tác giả còn nâng Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ thà nh má»™t “nhà thiết kế vÄ© đại của đất nÆ°á»›c ở thế ká»· XIXâ€. Äiá»u nà y có nghÄ©a chá»— đứng của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ trong lịch sá» dÆ°á»ng nhÆ° đã được khẳng định. Song Ä‘iá»u là m chúng tôi ngạc nhiên nhất là tác giảNguyá»…n Phan Quang, sau khi phân tÃch chủ trÆ°Æ¡ng tạm hòa của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, đã kết luáºn : “Váºy thì nên chăng vấn Ä‘á» Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ vá»›i những Ä‘iá»u trần của ông cần được giá»›i nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu thêm – dù có phải tốn thêm nhiá»u thá»i gian và giấy má»±c†. Lá»i kết nà y khiến chúng tôi phải tìm Ä‘á»c 58 bản Ä‘iá»u trần của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ đã gá»i cho triá»u đình Tá»± Äức, xem có gì mà “cần được giá»›i nghiên cứu tiếp tục tìm hiểu thêmâ€. Trong giá»›i hạn của má»™t bà i báo, chúng tôi chỉ xin nêu má»™t số suy nghÄ© của mình qua Ä‘á»c bản Ä‘iá»u trần thứ nhất của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ “Thiên hạ đại thế luáºn†(Bà n vá» những việc lá»›n trong thiên hạ) dá»±a trên văn bản được chép trong công trình “Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, con ngÆ°á»i và di thảo » của tiến sÄ© TrÆ°Æ¡ng Bá Cần(Nxb. Thà nh phố Hồ Chà Minh, 1998). Vấn Ä‘á» sôi Ä‘á»™ng và bức xúc nhất ở nÆ°á»›c ta khi Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ viết Thiên hạ đại thế luáºn là là m thế nà o và bằng cách nà o để giữ vững được ná»n tá»± chủ của đất nÆ°á»›c trÆ°á»›c há»a xâm lăng của thá»±c dân Pháp. Lúc nà y triá»u đình Huế đã ký hòa Æ°á»›c Nhâm Tuất (5-6-1862), ba tỉnh miá»n Äông Nam Kỳ đã mất và o tay Pháp, vua Tá»± Äức Ä‘ang nóng lòng khôi phục chủ quyá»n ba tỉnh đã mất và đã cá» má»™t phái Ä‘oà n sang Pháp xin chuá»™c lại vùng đất nà y. Trong lúc đó, nhiá»u nhà yêu nÆ°á»›c đã lãnh đạo nhân dân kháng chiến, quyết sống chết vá»›i quân xâm lược nhằm già nh lại giang sÆ¡n đất nÆ°á»›c, nhÆ° TrÆ°Æ¡ng Äịnh, Thủ khoa Huân, Nguyá»…n Trung Trá»±c, ... Sá» sách dân tá»™c đã ghi công những báºc tiên liệt nà y; ở khắp các địa phÆ°Æ¡ng Nam Bá»™, nhân dân đã tôn vinh, bằng việc xây dá»±ng các tượng Ä‘Ã i để tưởng nhá»› sá»± nghiệp xã thân cứu nÆ°á»›c của những ngÆ°á»i con trung liệt. Nhằm góp sức và o việc giải quyết ná»—i bức xúc lúc nà y của dân tá»™c, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ viết bản Ä‘iá»u trần thứ nhất (Thiên hạ đại thế luáºn), gá»i đến triá»u đình Tá»± Äức vá»›i những Ä‘á» nghị canh tân, cải cách. Tháºt thú vị biết bao khi Ä‘á»c những dòng nà y của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ : “Trá»™m nghÄ© trong thiên hạ chỉ có chữ ‘thế’ mà thôi. Chữ ‘thế’ là nói bao gồm cả thiên thá»i nhân sá»±. Cho nên ngÆ°á»i biết rõ ‘thế’ thì không trái trá»i, không mất thá»i, không hại ngÆ°á»i, không há»ng việc†, bởi vì ngÆ°á»i Ä‘á»c Ä‘ang mong chá» Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ Ä‘Æ°a ra những kế sách hữu hiệu nhằm giúp triá»u đình Tá»± Äức tạo được ‘thế’, để Việt Nam vÆ°Æ¡n lên xoay chuyển tìnhthế, nhằm láºt ngược thế cá», lấy lại ba tỉnh miá»n Äông Nam Kỳ đã mất hoặc Ãt ra cÅ©ng không mất tiếp những phần đất còn lại. NhÆ°ng ngÆ°á»i Ä‘á»c đã nhanh chóng thất vá»ng khi Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ sá» dụng má»™t cách máy móc “há»c thuyết ngÅ© hà nh†để Ä‘i đến kết luáºn việc Việt Nam mất nÆ°á»›c nhÆ° là má»™t Ä‘iá»u hợp qui luáºt. Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ viết: “Hãy nói vá» thiên đạo trÆ°á»›c. Khà đất là từ Bắc đến Nam, váºn trá»i từ Tây sang Äông, theo Hà đồ thì thủy ở vá» phÆ°Æ¡ng Bắc, há»a ở vá» phÆ°Æ¡ng Nam, kim ở vá» phÆ°Æ¡ng Tây, má»™c ở vá» phÆ°Æ¡ng Äông. Thủy thì diệt há»a, kim diệt má»™c, ấy là lẽ tá»± nhiên của trá»i đất luôn luôn nhÆ° váºy†.Không cần bà n luáºn thêm ở đây, chúng ta cÅ©ng thừa hiểu Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ muốn nói đến ‘ai’ diệt ‘ai’ rồi. NhÆ° để khẳng định cho láºp luáºn của mình, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ nêu má»™t loạt các quốc gia, các khu vá»±c trên thế giá»›i bị thá»±c dân phÆ°Æ¡ng Tây xâm chiếm rồi Ä‘i đến kết luáºn: “Ở trên lục địa, tất cả những chá»— nà o có xe thuyá»n Ä‘i đến, con ngÆ°á»i Ä‘i qua, mặt trá»i mặt trăng soi chiếu, sÆ°Æ¡ng mù thấm Ä‘á»ng thì ngÆ°á»i Âu Ä‘á»u đặt chân tá»›i, nhÆ° tằm ăn cá nuốt, ở đâu thuáºn vá»›i há» thì phúc, chá»— nà o trái vá»›i há» thì há»a; ai hòa vá»›i há» thì được yên, ai cá»± lại thì dùng binh lá»±c giao tranh; trong thiên hạ không ai dám kháng cá»± lại há». NhÆ° thế, nếu đó không phải là ý trá»i định, địa thế xoay vần, thì sao không lấy số đông của bốn đại châu mà kháng cá»± lại ngÆ°á»i phÆ°á»ng Tây? Huống hồ ngÆ°á»i Việt ta là má»™t nÆ°á»›c nhá», tại sao lại muốn trái đạo trá»i mà là m những việc thiên hạ khó là m được†.  Rõ rà ng, theo Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, Việt Nam mất nÆ°á»›c là trá»i định, lấy lại nÆ°á»›c, khôi phục Ä‘á»™c láºp cho dân tá»™c là trái đạo trá»i. Nhiá»u tác giả viết bà i ca ngợi Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ là ngÆ°á»i thông là u Äông Tây kim cổ và ngay cả Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ cÅ©ng tá»± cho mình nhÆ° thế. Váºy tại sao Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ không hay biết đến việc Nho giáo Ä‘á» cáºp vá» thiên mệnh (mệnh trá»i). Thiên mệnh của Nho giáo được luáºn giải má»™t cách uyển chuyển đối vá»›i Ä‘á»i sống chÃnh trị - xã há»™i, bởi “táºn nhân lá»±c má»›i tri thiên mệnhâ€. Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ trÆ°á»›c lúc viết Thiên hạ đại thế luáºn đã từng chu du châu Âu, sao lại không biết ở Thế ká»· Ãnh sáng (thế ká»· XVIII), Montesquieu đã khẳng định: “Xã há»™i loà i ngÆ°á»i phát triển có quy luáºt khách quan, không phải tùy theo ý muốn của Thượng đếâ€. Äây là má»™t trong những luáºn Ä‘iểm mang tÃnh cách mạng sâu sắc, góp phần hết sức quan trá»ng trong việc xé bỠ“hà o quang thần thánh†của giáo há»™i, cởi trói nhân dân vá» mặt trà tuệ, là m tiá»n Ä‘á» cho cuá»™c Cách mạng tÆ° sản Pháp 1789 Ä‘i đến thắng lợi. Vá»›i lịch sá» nÆ°á»›c ta, chắc hẳn Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ không thể nà o không biết đến lá»i thÆ¡ vang lên từ Ä‘á»n TrÆ°Æ¡ng tÆ°á»›ng quân thá»i dân tá»™c ta kháng chiến chống Tống thế ká»· XI: “Nam quốc sÆ¡n hà Nam đế cÆ°. Tiệt nhiên định pháºn tại thiên thÆ°. NhÆ° hà nghịch lá»— lai xâm phạm Nhữ đẳng hà nh khan thủ bại hÆ°â€. “Äịnh pháºn tại thiên thư†là phải giữ được nÆ°á»›c, chứ không nhÆ° cách luáºn giải nhÆ° Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ rằng: “Quân lÃnh của ta lại chuyên dùng gÆ°Æ¡m dao gáºy gá»™c, không thạo súng ống,phục binh cà i bẫy, nhÆ°ng tráºn đồ nhÆ° váºy chỉ hợp cho những tình thế không cấp bách, chỉ đánh được gần chứ không đánh được xa... Nếu há» dùng súng trÆ°á»ng từ xa bắn tá»›i, thì quân ta chÆ°a giáp tráºn mà gÆ°Æ¡m dáo đã tan tà nh. Khi hỠđến gần thì dùng lưởi lê xung phong má»™t ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng được cả 100 ngÆ°á»i, xông lên nhÆ° nÆ°á»›c chảy xiết. Lúc dừng lại thì nhÆ° núi dá»±ng, xông và o chẳng qua nhÆ° chuồn chuồn lay cá»™t đá mà thôi ... Nay biết há» có thể tất thắng, ta có cÆ¡ dá»… thua, lại không biết phép ra quân của há» biến hóa nhÆ° thế nà o mà đem quân nhút nhát của mình ra đánh lại quân vô địch của há» tháºt chẳng khác nà o nhÆ° bắt muá»—i Ä‘á»™i núi, Ä‘em dê đấu hổ ... Quân Pháp đánh thà nh không cần dùng những phÆ°Æ¡ng pháp bắc thang, Ä‘Æ°á»ng hầm, xe kiếm, bao đất, mà đại pháo bắn ra thì núi lở, gò sáºp ..., trèo thà nh nhÆ° lên đệm gối, sở dÄ© lâu nay há» chÆ°a dùng đến là vì cắt cổ gà cần gì phải dùng dao mổ trâu ... †. TrÆ°á»›c Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ không lâu, Nguyá»…n Du cÅ©ng đã khẳng định:“XÆ°a nay nhân định thắng thiên cÅ©ng nhiá»uâ€. Không lẽ má»™t ngÆ°á»i vá»›i cái sở há»c thông là u Äông Tây kim cổ nhÆ° Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ há lại không biết đến! Và cÅ©ng xin nói thêm là nếu láºp luáºn nhÆ° Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™: “Huống hồ ngÆ°á»i Việt ta là má»™t nÆ°á»›c nhá», tại sao lại muốn trái đạo trá»i mà là m những việc thiên hạ khó là m được†thì Việt Nam đã bị xóa tên trên bản đồ thế giá»›i ở thế ká»· XIII rồi . Äể láºp luáºn của mình có thể thuyết phục được triá»u đình Tá»± Äức, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ viết tiếp: “Hoặc giả có ngÆ°á»i nói đất Ä‘ai tổ tiên để lại không được Ä‘Æ°a gang tấc nà o cho kẻ khác. NhÆ° váºy là quá câu chấp mà để há»ng việc nÆ°á»›c. Sao không xem xÆ°a nay có ai chủ giang sÆ¡n mãi đâu. Nhà Tấn bị Hồ gây loạn, Tống mất và o tay Nguyên, Minh mất và o tay Thanh, há» nà y thay thế há» kia chẳng phải là do số trá»i sắp đặt đó sao? Vả lại đất Quảng Nam xÆ°a là đất cÅ© của Chiêm Thà nh, Gia Äịnh xÆ°a là cố đô của Chân Lạp, đâu phải là đất cÅ© của bản triá»u? Ta chiếm Ä‘oạt của ngÆ°á»i, thì cá»› sao ngÆ°á»i lại không chiếm Ä‘oạt của ta?†. NgÆ°á»i Ä‘á»c không hiểu tại sao Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ lại lá» Ä‘i truyá»n thống trân quý giang sÆ¡n “tấc đất, tấc và ng†mà tiá»n nhân đã truyá»n lại cho muôn Ä‘á»i sau. Trong công cuá»™c mở nÆ°á»›c vá» phÃa Nam , từ thế ká»· XI, ông cha chúng ta đã đổ biết bao nhiêu mồ hôi, nÆ°á»›c mắt, có khi cả máu xÆ°Æ¡ng, đổi cả pháºn liá»…u yếu, Ä‘Ã o tÆ¡ để có được má»™t giang sÆ¡n hình chữ S diệu kỳ. Vua Lê Thánh Tông từng dặn dò : « Ta phải giữ gìn lãnh thổ cho cần tháºn, đừng để cho ai lấy mất má»™t phân núi, má»™t tấc sông của ông cha để lại ». Váºy mà Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ lại chủ trÆ°Æ¡ng “Ta chiếm Ä‘oạt của ngÆ°á»i, thì cá»› sao ngÆ°á»i lại không chiếm Ä‘oạt của ta?â€. Vấn đỠđã rõ nhÆ° ban ngà y, nhÆ° hai vá»›i hai là bốn, không phải cần đến trà tuệ ở chốn cá»u trùng, mà ngay ngÆ°á»i dân bình thÆ°á»ng ở nÆ¡i thôn dã cÅ©ng nắm bắt được đúng sai trong cách láºp luáºn của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™. Tháºt vô cùng ngạc nhiên, khi biết bao há»c giả đã bá» ra công sức, tốn nhiá»u giấy má»±c để nghiên cứu, luáºn bà n vá» những Ä‘iá»u trần của Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™, nhÆ°ng cách láºp luáºn trên đây của ông chÆ°a thấy má»™t ai bình phẩm, đánh giá. Äể kết thúc cho bà i viết nhá» nà y, chúng tôi xin dẫn má»™t Ä‘oạn trong bà i viết:“Lịch sá», sá»± tháºt và sá» há»c†của GS. Hà Văn Tấn để chúng ta cùng suy ngẫm: “Từ khi chủ nghÄ©a duy váºt biện chứng và lịch sá»Â mácxÃt ra Ä‘á»i, khám phá ra cÆ¡ chế của sá»± phát triển xã há»™i, các nhà  sá» há»c được cung cấp má»™t mô hình giải thÃch lịch sá» có tÃnh chất thể-năng Ä‘á»™ng, kết hợp cả hai mặt cấu trúc và biến đổi. Sá» há»c vÆ°Æ¡n tá»›i phát hiện qui luáºt và , nhỠđó, sá» há»c không những nháºn thức được quá khứ mà còn chuẩn bị cho những khả năng dá»± báo. NhÆ°ng sá» há»c muốn thá»±c hiện những chức năng đó, khảo sát con Ä‘Æ°á»ng đã qua và góp phần nháºn thức con Ä‘Æ°á»ng sắp tá»›i, má»™t Ä‘iá»u kiện cÆ¡ bản là phải biết sá»± tháºt và nói lên sá»± tháºt. NhÆ°ng biết sá»± tháºt không dá»…, và nói lên sá»± tháºt nhiá»u khi cà ng khó hÆ¡n. Vá»›i ý của Yết Há» TÆ° mà Lê Quý Äôn đã dẫn, nhÆ°ng nói theo ngôn ngữ hiện đại thì nhÆ° thế nà y: Muốn viết sá», phải biết phÆ°Æ¡ng pháp sá» há»c, và trÆ°á»›c hết, phải là ngÆ°á»i trung thá»±c chứ không phải tên cÆ¡ há»™i †.
. PGS.TS. Sá» há»c, TrÆ°á»ng Äại há»c SÆ° phạm Huế.
. Nguyá»…n Phan Quang, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ và những Ä‘iá»u trần của ông, Tạp chà Kiến thức ngà y nay, số đã dẫn.
. Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ viết “Thiên hạ đại thế luáºn†và o tháng 2-3, Tá»± Äức năm thứ 16, tức tháng 3-4 năm 1863.
. TrÆ°Æ¡ng Bá Cần, Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ con ngÆ°á»i và di thảo. Nxb. Thà nh phố Hồ Chà   Minh, 1998, tr. 107.
. Trương Bá Cần, Sđd., tr. 107.
. Trương Bá Cần, Sđd., tr. 107.
. TrÆ°Æ¡ng Bá Cần. Nguyá»…n TrÆ°á»ng Tá»™ con ngÆ°á»i và di thảo. Nxb TP. Hồ Chà Minh, 1998, tr. 109.
.  Ở thế ká»· XIII, đế chế Mông – Nguyên đã thôn tÃnh hoặc đánh bại nhiá»u nÆ°á»›c ở hai lục địa Âu - Ã, kể cả những nÆ°á»›c lá»›n nhÆ° Trung Hoa, Nga, ... ; nhÆ°ng ba lần đế chế nà y xâm lăng Äại Việt thì cả ba lần chúng đã Ä‘á»u bị đại bại trÆ°á»›c tinh thần kháng chiến mãnh liệt của nhân dân ta dÆ°á»›i sá»± lãnh đạo của các vị vua Trần anh minh.
. Trương Bá Cần, Sđd., tr. 111.
. Khi Ä‘á» cáºp đến tÆ° cách của ngÆ°á»i viết sá», Yết Há» TÆ° Ä‘á»i Nguyên viết: “Việc soạn sá» phải lấy việc dùng ngÆ°á»i là m gốc. NgÆ°á»i có văn há»c mà không biết cách chép sá» thì không thể cho và o sá» quán. NgÆ°á»i có văn há»c lại kiêm biết soạn sá», nhÆ°ng bụng dạ bất chÃnh cÅ©ng không được dự†(Hà Văn Tấn. Lịch sá», sá»± tháºt và sá» há»c. Tạp chà XÆ°a & Nay, số 332, Tháng 5, 2009, tr. 17)
. Hà Văn Tấn. Lịch sá», sá»± tháºt và sá» há»c. Tạp chà XÆ°a & Nay, số đã dẫn, tr. 17.
|