1.    NhỠông giúp sức khÆ¡i dòng đầu, NgÆ°á»i vượt trùng dÆ°Æ¡ng ngà y cà ng nhiá»u.(1)
NgÆ°á»i khÆ¡i dòng đầu cho Phong trà o Äông du không ai khác hÆ¡n là Tăng Bạt Hổ. Chẳng những Phan Bá»™i Châu và Äặng Tá» Mẫn khắc tên Ông đầu tiên trên bảng Việt Nam NghÄ©a Liệt vì ông là "ngá»n sóng trÆ°á»›c tiên của lá»›p thuá»· triá»u má»›i Ä‘ang bà nh trÆ°á»›ng, ngá»n lá»a đầu tiên của bá»™ máy Ä‘ang bá»™c phát" (2) mà Nguyá»…n Thượng Hiá»n cÅ©ng đánh giá cao hà nh Ä‘á»™ng của ông là "kết thúc nghÄ©a há»™i cÅ© mà mở ra nghÄ©a há»™i má»›i". (3)
Tăng Bạt Hổ (1858- 1906) tên tháºt là Tăng Doãn Văn, "tên chữ là SÆ° Triệu, ngÆ°á»i tỉnh Bình Äịnh, bổn tÃnh hà o mại, kiến thức thấu suốt, khà phách cÆ°Æ¡ng nghị. Trong lúc nói năng thì thái Ä‘á»™ hoà nhã, dịu dà ng, gần gÅ©i ngÆ°á»i ta"... (4) đã chiến đấu trong nghÄ©a há»™i Cần vÆ°Æ¡ng Bình Äịnh. Khi Cần VÆ°Æ¡ng Bình Äịnh tan rã, ông thoát sang Trung Hoa. NgÆ°á»i Pháp xem ông là má»™t phái viên rất đắc lá»±c của Tôn Thất Thuyết bấy giá» Ä‘ang an trà ở Thiá»u Châu. Ông Ä‘i vá» thÆ°á»ng xuyên giữa Quảng Äông và Huế, nhá» thế mà sÄ© phu ở Huế biết đến những biến Ä‘á»™ng ở Viá»…n đông. Chẳng những Ä‘á»c tân thÆ°, ông còn lặn lá»™i khắp vùng đông Ã: Trung Hoa, Nháºt Bản, Äà i Loan và từng xuống đến Nam DÆ°Æ¡ng (Indonesia).
Mối quan hệ giữa phái viên và chà ng rể quan Phụ ChÃnh hẳn đã gợi mở ra nhiá»u vấn Ä‘á»:
- Sá»± lạc háºu của ná»n giáo dục từ chÆ°Æ¡ng khoa cá» trên ná»n tảng tứ thÆ° ngÅ© kinh.
- Phong trà o Cần vÆ°Æ¡ng thất bại, con Ä‘Æ°á»ng giải phóng dân tá»™c lâm và o cuá»™c khủng hoảng tÆ° tưởng và bế tắc.
- Phải phá vòng kiá»m hãm của thá»±c dân đế quốc để đặt mối quan hệ vá»›i Äông Nam Ã: nÆ°á»›c Nháºt đã duy tân và hùng cÆ°á»ng, Trung Hoa Ä‘ang thức tỉnh...
Nguyá»…n Thượng Hiá»n đã nhá»› lại má»™t trong những lần gặp gỡ ấy: "Mùa Xuân năm Máºu Tuất (1898) SÆ° Triệu từ nÆ°á»›c ngoà i trốn vá», gặp tôi ở Hà Thà nh, má»›i má»™t lần mà đã nhÆ° bạn cÅ©... Tôi má»›i bà n vá»›i SÆ° Triệu là muốn cứu nÆ°á»›c mà không lo kết nạp anh hà o và thăm dò con cháu các nhà có thù vá»›i giặc thì không được..., nên Ä‘em há» xuất dÆ°Æ¡ng , tôi luyện tà i hỠđể ngà y sau là m rÆ°á»ng cá»™t cho nÆ°á»›c" (5)
Tháºt không thể tin được rằng chÃnh trong năm 1898 khi mà cuá»™c khởi nghÄ©a vô vá»ng của Võ Trứ và Trần Cao Vân ở Phú yên thất bại thảm hại thì phong trà o Äông Du đã manh nha dù cho kế hoạch của Tăng và Nguyá»…n đã không thá»±c hiện được.
Chúng tôi ngá» rằng những cuốn tân thÆ° đầu tiên mà Nguyá»…n Thượng Hiá»n đã có may mắn tiếp cáºn đã từ tay Tăng Doãn Văn. Phan Bá»™i Châu đã được Ä‘á»c tân thÆ° và nghe chuyện Tăng Bạt Hổ từ Nguyá»…n Thượng Hiá»n: "... Tôi xem những pho sách ấy má»›i hiểu qua được tình trạng cạnh tranh ở trong hoà n hảo, thảm trạng quốc vong diệt chủng cà ng kÃch thÃch trong vẻ sâu lắm. Tiên sinh lại kể những việc nghÄ©a dÅ©ng của ông Tăng Bạt Hổ cho tôi nghe, tôi chôn sâu ngÆ°á»i ấy ở trong lòng, và cái tÆ° tÆ°Æ¡ng phá cá»a sổ lồng đến lúc đó má»›i manh Ä‘á»™ng"(6)
Chẳng những là "khÆ¡i múi, mở đầu", Tăng Bạt Hổ còn là ngÆ°á»i dẫn Ä‘Æ°á»ng cho Phan Bá»™i Châu đông du và tÃch cá»±c giải quyết những khó khăn buổi đầu má»™t cách hiệu quả. Phan Bá»™i Châu đã khắc hoạ chân dung Tăng má»™t cách tuyệt đẹp:
"Ông tuổi ngoà i bốn mÆ°Æ¡i mà râu mà y cốt cách, trá»i hạ sÆ°Æ¡ng thu, trông qua má»™t lần mà biết chắc là ngÆ°á»i duyệt lịch đã dà y lắm. Ngồi nói chuyện, ông kể tình hình ngoà i bể rất kỹ, mà nói đến nhân váºt nÆ°á»›c Tà u hiện thá»i cà ng rạch ròi nhÆ° đếm tiá»n trong túi. Tôi được gặp ông, mừng là trá»i trao..." (7)
2. Phan Bá»™i Châu và CÆ°á»ng Äể
Sau khi gặp Tiểu La và thống nhất ý kiến vá»›i vịêc tìm kiếm má»™t Lê Trang Tông để ủng phù là m minh chủ và không bằng lòng vá»›i má»™t Tôn Thất Toại " khà thức ngó cÅ©ng tầm thÆ°á»ng", Phan Bá»™i Châu đã ra Huế lân la giao tiếp vá»›i con cháu Hiệp Hoà và con cả Äồng Khánh nhÆ°ng không thấy ai tâm hợp. Cuối cùng, đã lâu ngà y má»›i thăm dò được kỳ Ngoại hầu là ngÆ°á»i "sẵn có chà lá»›n".
Kỳ ngoại Hầu CÆ°á»ng Äể thuá»™c dòng trưởng của vua Gia Long; háºu duệ của Anh Duệ Äông cung Nguyá»…n Phúc Cảnh. Chẳng may, Äông cung mất sá»›mnên không thể kế thừa ngôi vị và Gia Long đã chá»n Hoà ng tá» thứ tÆ° là Nguyá»…n Phúc Äảm kế vị thay vì cháu Ä‘Ãch tôn là Phúc Ä‘Æ°á»ng (Mỹ ÄÆ°á»ng) (8) mà đa số đại thần ủng há»™: Ông của CÆ°á»ng Äể là con của Mỹ ÄÆ°á»ng: Cảm Hoá công Lệ Chung ( Duệ Chung) Hà m hoá HÆ°Æ¡ng công, con của Cảm Hoá, là thân phụ của CÆ°á»ng Äể.
Theo CÆ°á»ng Äể, sau khi vua Hà m Nghi bị bắt và bị Ä‘Ã y, Phan đình Phùng đã cho ngÆ°á»i liên lạc vá»›i Hà m Hoá và muốn Hà m Hoá thay Hà m Nghi ở ngôi vị lãnh đạo tinh thần cho phong trà o Cần VÆ°Æ¡ng. Hà m hoá lấy cá»› tuổi già muốn giao lại địa vị ấy cho CÆ°á»ng Äể lúc bấy giá» má»›i mÆ°á»i hai tuổi (1894). Việc không thá»±c hiện được vì phái viên của Phan đình Phùng là Hồ quý Châu lâm bệnh mất và năm sau cuá»™c khởi nghÄ©a HÆ°Æ¡ng Khê cÅ©ng chấm dứt cùng vá»›i sinh mệnh của ngÆ°á»i lãnh đạo.(9) Mùa thu năm Quý Mão (1903), khâm sứ Pháp Auvergne muốn truất phế Thà nh Thái, có thăm dò CÆ°á»ng Äể để thay thế nhÆ°ng việc không thà nh.
Lần thứ ba CÆ°á»ng Äể có cÆ¡ há»™i để trở thà nh báºc chà tôn là và o năm 1907. Vua Thà nh Thái bị truất phế và Pháp cÅ©ng nhÆ° triá»u đình Huế tìm ngÆ°á»i kế vị. Thượng thÆ° bá»™ công là Nguyá»…n hữu Bà i, theo Thiên Chúa giáo, đã không ngần ngại Ä‘á» nghị vá»›i ngÆ°á»i Pháp cho rÆ°á»›c CÆ°á»ng Äể, Ä‘ang lÆ°u vong ở Nháºt Bản vá»›i cÆ°Æ¡ng vị Há»™i chủ Duy tân há»™i, vá» Huế để Ä‘Æ°a lên ngôi! Giải thÃch sá»± kiện nà y, tà i liệu Pháp cho biết từ khi đặt ná»n đô há»™, má»™t phe phái đã hình thà nh trong giá»›i quan lại và tÃn đồ Thiên Chúa giáo vá»›i mục Ä‘Ãch Ä‘Æ°a dòng trưởng của Äông cung Cảnh lên ngai và ng ở Huế (10). Không có gì khó hiểu Æ°á»›c muốn của dòng trưởng và ý đồ của tÃn đồ Thiên chúa giáo nếu ta biết rằng Äông cung Cảnh có mối quan hệ thân thiết vá»›i Bá Äa Lá»™c và muốn cải đạo. Xu hÆ°á»›ng đó cÅ©ng thể hiện trong vịêc CÆ°á»ng Äể giá»›i thiệu Nguyá»…n Hữu Bà i, Äốc váºn Hiá»n... tham gia Duy Tân há»™i năm 1904.(11)
Phải chăng chà lá»›n của CÆ°á»ng Äể xuất phát từ nhân thân của ông? Phải chăng vì cảm nháºn được Ä‘iá»u đó mà Phan Châu Trinh bà i bác vị minh chủ của Duy Tân há»™i ? Sá»± thá»±c lịch sá» cho thấy rằng CÆ°á»ng Äể không cam chịu thân pháºn của má»™t Lê Trang Tông - vị minh chủ danh nghÄ©a- mà dần dà muốn có thá»±c quyá»n, cà ng không phải thá»±c quyá»n của má»™t ngÆ°á»i lãnh đạo Duy Tân há»™i mà là thá»±c quyá»n của má»™t vị vua tÆ°Æ¡ng lai.
Trong giai Ä‘á»an đầu khi Duy Tân há»™i má»›i thà nh láºp (1904) bên cạnh những Tiểu la Nguyá»…n Thà nh (1863) Châu ThÆ°Æ¡ng Văn (1856), Äá»— đăng Tuyển (1856), Tăng Bạt Hổ (1858), Phan Bá»™i Châu (1867) thì há»™i chủ chỉ là má»™t thanh niên má»›i ngòai hai mÆ°Æ¡i tuổi chÆ°a có chút thà nh tÃch gì trong khoa bảng, há»c vấn cÅ©ng nhÆ° đấu tranh. Vai trò má»™t vị minh chủ danh nghÄ©a còn non tuổi Ä‘á»i đã thể hiện rõ nét trong buổi đầu xuất dÆ°Æ¡ng. Tại nhà LÆ°u vÄ©nh Phúc, nÆ¡i Tán tÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Thiện Thuáºt tá túc, hai vị lãnh đạo há» Phan - má»™t của Duy tân há»™i, má»™t của Phong trà o Duy tân công khai - bà n luáºn chÃnh trị. Phan Tây Hồ đã chỉ trÃch chế Ä‘á»™ quân quyá»n tháºm tệ, cho rằng cái tệ quân chủ chuyên chế không trừ được thì tuy phục quốc cÅ©ng chÆ°a phải là hạnh phúc! Chẳng những CÆ°á»ng Äể chỉ "tá»±a cá»™t mà nghe" mà sau đó trong má»™t bức thÆ° gởi cho hòang tá»™c ở Huế đã tÆ° xÆ°ng là ngÆ°á»i thừa kế "giặc của dân". (12)
Dân tặc háºu CÆ°á»ng Äể bái cáo Æ° ngã tôn nhân liệt tôn...
Theo tà i liệu của Pháp, chữ dân tặc để chỉ ngôi quân chủ là má»™t từ của Phan Châu Trinh đặt ra khi Ä‘Ã m luáºn vá»›i các môn sinh của LÆ°Æ¡ng Văn Can ở Hà Ná»™i nhân khoa thi Há»™i năm Giáp Thìn (1904), manh nha ý tưởng vá»má»™t ná»n cá»™ng hòa... Cả những quan lại trung thà nh vá»›i thá»±c dân nhÆ° Lê Hoan, Hòang Trá»ng Phu cÅ©ng nháºn được văn bản nà y. (13)
Và tháºt hợp lý khi Phan Bá»™i Châu Ä‘Æ°a vị há»™i chủ và o há»c trÆ°á»ng Chấn Võ để được rèn luyện cùng vá»›i Nguyá»…n Thức Canh, LÆ°Æ¡ng Ngá»c Luyến và Nguyá»…n Äiển. CÆ°á»ng Äể đã không chịu được sá»± khổ luyện. Theo Nguyá»…n Thức Canh đến cuối năm 1906 CÆ°á»ng Äể má»›i nháºp trÆ°á»ng và rá»i trÆ°á»ng và tháng 11-1907. Má»™t năm há»c táºp "lÆ¡ đểnh bà i vở nhà trÆ°á»ng nên thà nh tÃch bỉ nhân ở trÆ°á»ng Chấn Võ bấy giá» thÆ°á»ng và o hạng kém" (14)
TrÆ°á»›c khi vá» nÆ°á»›c, Phan Châu Trinh đã căn dặn Phan Bá»™i Châu "quốc dân hy vá»ng chỉ nÆ¡i mình ông. Kỳ ngá»ai hầu không cần gì đâu". Lại ngõ lá»i vá»›i du há»c sinh trong bữa liên hoan tiá»…n Ä‘Æ°a "Khuyên anh em nên ra sức há»c hà nh, đến nhÆ° vấn Ä‘á» quốc thể và chÃnh trị tÆ°Æ¡ng lai thì không muốn phát biểu ý kiến" (15)
Trong má»™t bức thÆ° gởi riêng cho CÆ°á»ng Äể, Phan Châu Trinh đả kÃch mạnh mẽ:
"Nhữ đặc bất quá nhất há»c sinh, nhÄ© ký vô quốc há»·, hà sở vị dân? Ký vô dân hỹ, hà sở vị chủ..."
(Anh bất quá chỉ là má»™t sinh viên bình thÆ°á»ng. Äã không có nÆ°á»›c là m sao anh có quốc dân? Äã không có quốc dân, anh xÆ°ng chủ vá»›i ai?...)
TÆ° liệu của Pháp cho biết tức giáºn vì những lá»i đả kÃch trên, CÆ°á»ng Äể đã viết thÆ° cho các quan lại thân thiết của ông ở triá»u đình Huế tố cáo thái Ä‘á»™ chống quân chủ của Phan mà háºu quả là bản án nặng ná» dà nh cho Phan nhân vụ Chống thuế 1908. (16)
Thá»±c ra chẳng cần thÆ° của CÆ°á»ng Äể (nếu có), Phan Châu Trinh đã mua chuốc óan thù vá»›i trìá»u đình Huế bằng thÆ° gởi toà n quyá»n Paul Beau rồi!  CÆ°á»ng Äể sau khi rá»i trÆ°á»ng Chấn Võ cÅ©ng là lúc há»c sinh Nam Kỳ du há»c ngà y cà ng đông. Sá»± ngưỡng má»™ của đồng bà o Nam Kỳ đối vá»›i há»™i chủ dòng dõi Äông Cung cÅ©ng nhÆ° sá»± tôn sùng vị há»™i chủ của há»c sinh Nam Kỳ đã tạo cho CÆ°á»ng Äể má»™t tÆ° thế má»›i. Các du há»c sinh diện kiến CÆ°á»ng Äể Ä‘á»u phải lạy 5 lạy nhÆ° là nghi lá»… quân thần!(17). Khác vá»›i du há»c sinh Bắc Kỳ và Trung kỳ luôn coi Phan Bá»™i Châu là ngÆ°á»i lãnh đạo quan trá»ng và thá»±c sá»± của Há»™i, các há»c sinh Nam Kỳ còn nặng tÆ° tưởng tôn quân đã xem CÆ°á»ng Äể là ngÆ°á»i lãnh đạo cao nhất và Phan Bá»™i Châu chỉ giữ vai trò phụ tá.
CÆ°á»ng Äể lấy lại há» Nguyá»…n Phúc, má»™t cách từ chối cách đặt tên theo phiên hệ mà Minh Mệnh áp đặt cho tất cả háºu duệ của 11 anh em của ông. Ông lấy tên Nguyá»…n Phúc Dân, tÆ°Æ¡ng tÆ° nhÆ° tên của hai ngÆ°á»i con của Äông cung Cảnh là Phúc Thùy và Phúc ÄÆ°á»ng. Aán của ông khắc Gia Thà nh (vÆ°Æ¡ng hiệu hay niên hiệu ?) khiến ngÆ°á»i ta liên tưởng đến niên hiệu Gia Long của Thế tổ nhà Nguyá»…n (18).
3. Vá» tấm ảnh CÆ°á»ng Äể - Phan Bá»™i Châu
|
Ảnh CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu |
Tấm ảnh mà chúng tôi muốn Ä‘á» cáºp ở đây là tấm ảnh CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™ Châu. Mấy Ä‘iểm cần chú ý:
- CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu Ä‘á»u mặc lá»… phục Tây phÆ°Æ¡ng rất trang trá»ng.
- Ảnh được chụp trong má»™t tiệm ảnh chứ không phải ở trong nhà hay ngòai trá»i.
Hai Ä‘iểm đó cho thấy đây là là má»™t tấm ảnh chÃnh thức được chụp vá»›i má»™t mục Ä‘Ãch sá» dụng nà o đó. Có Ä‘iá»u Há»™i chủ thì đứng trong khi vị tổng lý thì ngồi ngay ngắn trên ghế. Tấm ảnh vì thế sẽ là lá»i cải chÃnh những ai tin rằng Há»™i chủ CÆ°á»ng Äể là ngÆ°á»i lãnh đạo Ä‘Ãch thá»±c và Phan Bá»™i Châu chỉ là ngÆ°á»i phụ tá, cho dù là má»™t phụ tá đắc lá»±c. Phải chăng không tiện nói rõ vá»›i há»c sinh Äông Du và nhất là há»c sinh gốc Nam Kỳ, Phan Bá»™i Châu đã chủ Ä‘á»™ng và có dụng ý khi cho chụp tấm ảnh trên?
Dù thế nà o chăng nữa, sau khi cả hai bị trục xuất ra khá»i đất Nháºt, Phan Bá»™i Châu và CÆ°á»ng Äể đã không còn gắn kết trong há»at Ä‘á»™ng. Khi thà nh láºp Việt Nam Quang Phục há»™i năm 1912 thì hợp tác giữa CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu chỉ còn là danh nghÄ©a. Việc Việt Nam Quang Phục há»™i minh định tôn chỉ của há»™i là "Khôi phục Việt Nam, kiến láºp Việt Nam Cá»™ng hòa Dân quốc" đã bị các đại biểu Nam Kỳ phản đối. "Äồng bà o trong Nam dối vá»›i Kỳ ngoại hầu tÃn ngưỡng rất sâu, não chất ấy chÆ°a bá»—ng chốc mà đổi được". (19)
CÆ°á»ng Äể lúc bấy giỠở Hồng Kông đã tránh mặt không tham dá»±. Dù váºy, há»™i nghị thà nh láºp VNQPH vẫn dà nh cho CÆ°á»ng Äể chức vụ Há»™i trưởng kiêm Bá»™ trưởng Tổng bá»™.
Ông há»™i trưởng CÆ°á»ng Äể nói gì vá» tổ chức vừa được cải tổ:
"Tháng 5 năm Nhâm Tý (1912), ông Phan Bá»™i Châu má»i bỉ nhân vá» Quảng Châu để tiến hà nh sá»± cải tổ Việt Nam Quang Phục há»™i, song bỉ nhân khi ấy mắc bệnh không vỠđược, nên viết thÆ° giao quyá»n cho ông Phan tiện nghi hà nh sá»±. Oâng Phan được bầu chá»n là tổng lý, tức là ngÆ°á»i thay quyá»n há»™i chủ chấp hà nh việc há»™i. Hoà ng Trá»ng Máºu là m bà thÆ°" (20) Vị há»™i trưởng đã không nói gì đến sá»± thay đổi tôn chỉ của VNQPH, cÅ©ng không buồn nói đến tổ chức của há»™i gồm Tổng vụ bá»™ mà CÆ°á»ng Äể đứng đầu, Bình nghị bá»™ và Chấp hà nh bá»™ gồm tất cả 15 ngÆ°á»i phụ trách. Hoà ng trá»ng Máºu chỉ giữ chức Quân vụ ủy viên lại được CÆ°á»ng Äể xem là nhân váºt thứ hai sau Phan Bá»™i Châu và không thừa nháºn minh bạch chức há»™i trưởng của mình.
Nháºn xét vá» tổ chức má»›i được thà nh láºp, CÆ°á»ng Äể viết:
"NhÆ°ng là m việc mà kinh tế tá»± mình không có, chỉ có ngÆ°á»i ngoà i giúp đỡ khó có kết quả tốt nên những há»at Ä‘á»™ng của ông Phan hồi ấy lúc đầu tuy có rá»™n rá»±c nhÆ°ng sau chẳng khá»i im dần Ä‘i, cho đến cuối năm thì cÆ¡ hồ không có gì nữa".
Việc của VNQPH là việc của ông Phan, và cÆ¡ hồ không còn gì và o cuối năm 1912. Không còn gì hay còn gì thì trên thá»±c tế VNQPH không còn chá»— trong tâm trà CÆ°á»ng Äể. Và CÆ°á»ng Äể có những há»at Ä‘á»™ng Ä‘á»™c láºp: vá» Nam Kỳ ba thánng (1913) quyên góp chừng 50.000 đồng, Ä‘i Aâu Châu tám tháng (1913-1914). Từ đó CÆ°á»ng Äể hầu nhÆ° không còn há»at Ä‘á»™ng nà o liên quan đến VNQPH dù trên danh nghÄ©a ông vẫn là há»™i trưởng. Tháºm chà khi Ä‘á» cáºp đến cuá»™c khởi nghÄ©a năm 1916 mà vua Duy Tân đồng ý tham dá»± , cÅ©ng không biết (và là m nhÆ° không biết?) rằng cuá»™c khởi nghÄ©a đó là do VNQPH trong nÆ°á»›c tổ chức. CÆ°á»ng Äể cÅ©ng không há» nhắc đến cuá»™c khởi nghÄ©a Thái Nguyên (1917) do LÆ°Æ¡ng Ngá»c Quyến (ngÆ°á»i đồng chà đã cùng ông há»c má»™t thá»i gian ở trÆ°á»ng Chấn Võ) vá»›i danh nghÄ©a VNQPH. Từ năm 1912 cho đến lúc Phan Bá»™i Châu bị bắt (1925), CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu đã thá»±c sá»± không còn chung chà hÆ°á»›ng và há»at Ä‘á»™ng.
Trần Viết Ngạc
Chú thÃch
(1) Äặng Äoà n Bằng - Phan Thị Hán : Việt Nam NghÄ©a liệt sữ, nguyên tác Hán văn, bản dịch của Tôn Quang Phiệt, nxb Văn Há»c, Hà ná»™i, 1972. Trang 32
(2) như trên, trang 25
(3) như trên, trang 26
(4) như trên, trang 32
(5) như trên, trang 34
(6) Phan Bội Châu - Tự phán, nxb Anh Minh, Huế, 1956. Trang 27
(7) như trên, trang 42
(8) Nguyá»…n Phúc ÄÆ°á»ng tức Mỹ ÄÆ°á»ng, Lệ Chung tức Duệ Chung.
(9) CÆ°á»ng Äể, Cuá»™c Ä‘á»i cách mạng CÆ°á»ng Äể, nguyên tác Nháºt ngữ do ký giả Tùng Lâm chấp bút, bản dịch của Ban Tuyên truyá»n VNPQH. Tráng Liệt xuất bản, Sà i Gòn, 1957
(10) Note sur l'agitation anti-francaise depuis 10 ans et le parti nationaliste annamite. Annexe au Rapport de M. le Gouverneur General de l'Indochine a` M. le Ministre. A.O.M, ký hiệu 3F 34-65514. Tà i liệu đánh máy, trang 15
(11) CÆ°á»ng Äể, sÄ‘d, trang 14
(12) Note sur l'agitation..., tlđd, trang 19
(13) Như trên, trang 21
(14) CÆ°á»ng Äể, sÄ‘d, trang 25. Theo CÆ°á»ng để thì ông há»c ở Chấn Võ từ giữa năm 1906 đến đầu 1908.
(15) Trần Trá»ng Khắc, Năm mÆ°Æ¡i bốn năm hải ngoại. CÆ¡ sở ấn loát Xây dụng, Sà i gòn, 1971, trang 28
(16) Note sur l'agitation..., tlđd, trang 23
(17) Như trên, trang 27 (vỠvụ án Gilbert Chiếu ở Mỹ Tho năm 1908)
(18) Như trên, trang 3
(19) Phan Bội Châu, Tự phán, sđd, trang 146
(20) CÆ°á»ng Äể, sÄ‘d, trang 54
- Ảnh CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu
- Bằng tốt nghiệp Khoa Anh ngữ do trÆ°á»ng Äông kinh Cao đẳng SÆ° phạm cấp cho Trần Trá»ng Khắc (tức Nguyá»…n Thức Canh) năm 1917
- Bằng Bác sÄ© Y khoa do đại há»c Berlin (Äức quốc) cấp cho Trần Trá»ng Khắc, năm 1931 - Bản dịch tiếng Hoa do sứ quán Trung hoa chứng.
http://chimviet.free.fr/lichsu/tranvietngac/tvns049.htm
|