Vietnamese-VNFrench (Fr)简体中文English (United Kingdom)

Khoa Lịch Sử
Bạn biết quá khứ, bạn hiểu hiện tại, bạn tiên đoán tương lai
 

 
Trang Chủ ÄỌC BÃO GIÚP BẠN VIỆT NAM CẬN ÄẠI Ká»· Niệm 100 Năm Phong Trào Äông Du (1905-2005)
Ká»· Niệm 100 Năm Phong Trào Äông Du (1905-2005) PDF Print E-mail
Friday, 14 January 2011 14:01

1.     NhỠông giúp sức khơi dòng đầu,
NgÆ°á»i vượt trùng dÆ°Æ¡ng ngày càng nhiá»u.(1)

NgÆ°á»i khÆ¡i dòng đầu cho Phong trào Äông du không ai khác hÆ¡n là Tăng Bạt Hổ.  Chẳng những Phan Bá»™i Châu và Äặng Tá»­ Mẫn khắc tên Ông đầu tiên trên bảng Việt Nam NghÄ©a Liệt vì ông là "ngá»n sóng trÆ°á»›c tiên của lá»›p thuá»· triá»u má»›i Ä‘ang bành trÆ°á»›ng, ngá»n lá»­a đầu tiên của bá»™ máy Ä‘ang bá»™c phát" (2) mà Nguyá»…n Thượng Hiá»n cÅ©ng đánh giá cao hành Ä‘á»™ng của ông là "kết thúc nghÄ©a há»™i cÅ© mà mở ra nghÄ©a há»™i má»›i". (3)

Tăng Bạt Hổ (1858- 1906) tên thật là Tăng Doãn Văn, "tên chữ là SÆ° Triệu, ngÆ°á»i tỉnh Bình Äịnh, bổn tính hào mại, kiến thức thấu suốt, khí phách cÆ°Æ¡ng nghị. Trong lúc nói năng thì thái Ä‘á»™ hoà nhã, dịu dàng, gần gÅ©i ngÆ°á»i ta"...  (4) đã chiến đấu trong nghÄ©a há»™i Cần vÆ°Æ¡ng Bình Äịnh. Khi Cần VÆ°Æ¡ng Bình Äịnh tan rã, ông thoát sang Trung Hoa. NgÆ°á»i Pháp xem ông là má»™t phái viên rất đắc lá»±c của Tôn Thất Thuyết bấy giá» Ä‘ang an trí ở Thiá»u Châu.  Ông Ä‘i vá» thÆ°á»ng xuyên giữa Quảng Äông và Huế, nhá» thế mà sÄ© phu ở Huế biết đến những biến Ä‘á»™ng ở Viá»…n đông. Chẳng những Ä‘á»c tân thÆ°, ông còn lặn lá»™i khắp vùng đông Ã: Trung Hoa, Nhật Bản, Äài Loan và từng xuống đến Nam DÆ°Æ¡ng (Indonesia).

Mối quan hệ giữa phái viên và chàng rể quan Phụ Chính hẳn đã gợi mở ra nhiá»u vấn Ä‘á»:

- Sá»± lạc hậu của ná»n giáo dục từ chÆ°Æ¡ng khoa cá»­ trên ná»n tảng tứ thÆ° ngÅ© kinh.

- Phong trào Cần vÆ°Æ¡ng thất bại, con Ä‘Æ°á»ng giải phóng dân tá»™c lâm vào cuá»™c khủng hoảng tÆ° tưởng và bế tắc.

- Phải phá vòng kiá»m hãm của thá»±c dân đế quốc để đặt mối quan hệ vá»›i Äông Nam Ã: nÆ°á»›c Nhật đã duy tân và hùng cÆ°á»ng, Trung Hoa Ä‘ang thức tỉnh...

Nguyá»…n Thượng Hiá»n đã nhá»› lại má»™t trong những lần gặp gỡ ấy: "Mùa Xuân năm Mậu Tuất (1898) SÆ° Triệu từ nÆ°á»›c ngoài trốn vá», gặp tôi ở Hà Thành, má»›i má»™t lần mà đã nhÆ° bạn cÅ©...  Tôi má»›i bàn vá»›i SÆ° Triệu là muốn cứu nÆ°á»›c mà không lo kết nạp anh hào và thăm  dò con cháu các nhà có thù vá»›i giặc thì không được..., nên Ä‘em há» xuất dÆ°Æ¡ng , tôi luyện tài hỠđể ngày sau làm rÆ°á»ng cá»™t cho nÆ°á»›c" (5)

Thật không thể tin được rằng chính trong năm 1898 khi mà cuá»™c khởi nghÄ©a vô vá»ng của Võ Trứ và Trần Cao Vân ở Phú yên thất bại thảm hại thì phong trào Äông Du đã manh nha dù cho kế hoạch của Tăng và Nguyá»…n đã không thá»±c hiện được.

Chúng tôi ngá» rằng những cuốn tân thÆ° đầu tiên mà Nguyá»…n Thượng Hiá»n đã có may mắn tiếp cận đã từ tay Tăng Doãn Văn.  Phan Bá»™i Châu đã được Ä‘á»c tân thÆ° và nghe chuyện Tăng Bạt Hổ từ Nguyá»…n Thượng Hiá»n:  "... Tôi  xem những pho sách ấy má»›i hiểu qua được tình trạng cạnh tranh ở trong hoàn hảo, thảm trạng quốc vong diệt chủng càng kích thích trong vẻ sâu lắm.  Tiên sinh lại kể những việc nghÄ©a dÅ©ng của ông Tăng Bạt Hổ  cho tôi nghe, tôi chôn sâu ngÆ°á»i ấy ở trong lòng, và cái tÆ° tÆ°Æ¡ng phá cá»­a sổ lồng đến lúc đó má»›i manh Ä‘á»™ng"(6)

Chẳng những là "khÆ¡i múi, mở đầu", Tăng Bạt Hổ còn là ngÆ°á»i dẫn Ä‘Æ°á»ng cho Phan Bá»™i Châu đông du và tích cá»±c giải quyết những khó khăn buổi đầu má»™t cách hiệu quả.  Phan Bá»™i Châu đã khắc hoạ chân dung Tăng má»™t cách tuyệt đẹp:

"Ông tuổi ngoài bốn mÆ°Æ¡i mà râu mày cốt cách, trá»i hạ sÆ°Æ¡ng thu, trông qua má»™t lần mà biết chắc là ngÆ°á»i duyệt lịch đã dày lắm.  Ngồi nói chuyện, ông kể tình hình ngoài bể rất kỹ, mà nói đến nhân vật nÆ°á»›c Tàu hiện thá»i càng rạch ròi nhÆ° đếm tiá»n trong túi. Tôi được gặp ông, mừng là trá»i trao..." (7)

2.  Phan Bá»™i Châu và CÆ°á»ng Äể

Sau khi gặp Tiểu La và thống nhất ý kiến vá»›i vịêc tìm kiếm má»™t Lê Trang Tông để ủng phù làm minh chủ và không bằng lòng  vá»›i má»™t Tôn Thất Toại " khí thức ngó cÅ©ng tầm thÆ°á»ng", Phan Bá»™i Châu đã ra Huế lân la giao tiếp vá»›i con cháu Hiệp Hoà và con cả Äồng Khánh nhÆ°ng không thấy ai tâm hợp.  Cuối cùng, đã lâu ngày má»›i thăm dò được kỳ Ngoại hầu là ngÆ°á»i "sẵn có chí lá»›n".

Kỳ ngoại Hầu CÆ°á»ng Äể thuá»™c dòng trưởng của vua Gia Long; hậu duệ của Anh Duệ Äông cung Nguyá»…n Phúc Cảnh.  Chẳng may, Äông cung mất sá»›mnên không thể kế thừa ngôi vị và Gia Long đã chá»n Hoàng tá»­ thứ tÆ° là Nguyá»…n Phúc Äảm kế vị thay vì cháu đích tôn là Phúc Ä‘Æ°á»ng (Mỹ ÄÆ°á»ng) (8) mà Ä‘a số đại thần ủng há»™: Ông của CÆ°á»ng Äể là con của Mỹ ÄÆ°á»ng: Cảm Hoá công Lệ Chung ( Duệ Chung) Hàm hoá HÆ°Æ¡ng công, con của Cảm Hoá, là thân phụ của CÆ°á»ng Äể.

Theo CÆ°á»ng Äể, sau khi vua Hàm Nghi bị bắt và bị đày, Phan đình Phùng đã cho ngÆ°á»i liên lạc vá»›i Hàm Hoá và muốn Hàm Hoá thay Hàm Nghi ở ngôi vị lãnh đạo tinh thần cho phong trào Cần VÆ°Æ¡ng.  Hàm hoá lấy cá»› tuổi già muốn giao lại địa vị ấy cho CÆ°á»ng Äể lúc bấy giá» má»›i mÆ°á»i hai tuổi (1894).  Việc không thá»±c hiện được  vì phái viên của Phan đình Phùng là Hồ quý Châu lâm bệnh mất  và năm sau cuá»™c khởi nghÄ©a HÆ°Æ¡ng Khê cÅ©ng chấm dứt cùng vá»›i sinh mệnh của ngÆ°á»i lãnh đạo.(9)  Mùa thu năm Quý Mão (1903), khâm sứ Pháp Auvergne  muốn truất phế Thành Thái, có thăm dò CÆ°á»ng Äể để thay thế nhÆ°ng việc không thành.

Lần thứ ba CÆ°á»ng Äể có cÆ¡ há»™i để trở thành bậc chí tôn là vào năm 1907. Vua Thành Thái bị truất phế và Pháp cÅ©ng nhÆ° triá»u đình Huế tìm ngÆ°á»i kế vị. Thượng thÆ° bá»™ công là Nguyá»…n hữu Bài, theo Thiên Chúa giáo, đã không ngần ngại Ä‘á» nghị vá»›i ngÆ°á»i Pháp cho rÆ°á»›c CÆ°á»ng Äể, Ä‘ang lÆ°u vong ở Nhật Bản vá»›i cÆ°Æ¡ng vị Há»™i chủ Duy tân há»™i, vá» Huế để Ä‘Æ°a lên ngôi! Giải thích sá»± kiện này, tài liệu Pháp cho biết từ khi đặt ná»n đô há»™, má»™t phe phái đã hình thành trong giá»›i quan lại và tín đồ Thiên Chúa giáo vá»›i mục đích Ä‘Æ°a dòng trưởng của Äông cung Cảnh lên ngai vàng ở Huế (10).  Không có gì khó hiểu Æ°á»›c muốn của dòng trưởng và ý đồ của tín đồ  Thiên chúa giáo nếu ta biết rằng Äông cung Cảnh có mối quan hệ thân thiết vá»›i Bá Äa Lá»™c và muốn cải đạo.  Xu hÆ°á»›ng đó cÅ©ng thể hiện trong vịêc CÆ°á»ng Äể giá»›i thiệu Nguyá»…n Hữu Bài, Äốc vận Hiá»n... tham gia Duy Tân há»™i năm 1904.(11)

Phải chăng chí lá»›n của CÆ°á»ng Äể xuất phát từ nhân thân của ông?  Phải chăng vì cảm nhận được Ä‘iá»u đó mà Phan Châu Trinh bài bác vị minh chủ của Duy Tân há»™i ?  Sá»± thá»±c lịch sá»­ cho thấy rằng CÆ°á»ng Äể không cam chịu thân phận của má»™t Lê Trang Tông - vị minh chủ danh nghÄ©a- mà dần dà muốn có thá»±c quyá»n, càng không phải thá»±c quyá»n của má»™t ngÆ°á»i lãnh đạo Duy Tân há»™i mà là thá»±c quyá»n của má»™t vị vua tÆ°Æ¡ng lai.

Trong giai Ä‘á»an đầu khi Duy Tân há»™i má»›i thành lập (1904) bên cạnh những Tiểu la Nguyá»…n Thành (1863) Châu ThÆ°Æ¡ng Văn (1856), Äá»— đăng Tuyển (1856), Tăng Bạt Hổ (1858), Phan Bá»™i Châu (1867) thì há»™i chủ chỉ là má»™t thanh niên má»›i ngòai hai mÆ°Æ¡i tuổi chÆ°a có chút thành tích gì trong khoa bảng, há»c vấn cÅ©ng nhÆ° đấu tranh.  Vai trò má»™t vị minh chủ danh nghÄ©a còn non tuổi Ä‘á»i đã thể hiện rõ nét trong buổi đầu xuất dÆ°Æ¡ng.  Tại nhà LÆ°u vÄ©nh Phúc, nÆ¡i Tán tÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Thiện Thuật tá túc, hai vị lãnh đạo há» Phan - má»™t của Duy tân há»™i, má»™t của Phong trào Duy tân công khai - bàn luận chính trị.  Phan Tây Hồ đã chỉ trích chế Ä‘á»™ quân quyá»n thậm tệ, cho rằng cái tệ quân chủ chuyên chế không trừ được thì tuy phục quốc cÅ©ng chÆ°a phải là hạnh phúc!  Chẳng những CÆ°á»ng Äể chỉ "tá»±a cá»™t mà nghe" mà sau đó trong má»™t bức thÆ° gởi cho hòang tá»™c ở Huế đã tÆ° xÆ°ng là ngÆ°á»i thừa kế "giặc của dân". (12)

Dân tặc hậu CÆ°á»ng Äể bái cáo Æ° ngã tôn nhân liệt tôn...

Theo tài liệu của Pháp, chữ dân tặc để chỉ ngôi quân chủ là má»™t từ của Phan Châu Trinh đặt ra khi đàm luận vá»›i các môn sinh của LÆ°Æ¡ng Văn Can ở Hà Ná»™i nhân khoa thi Há»™i năm Giáp Thìn (1904), manh nha ý tưởng vá»má»™t ná»n cá»™ng hòa... Cả những quan lại trung thành vá»›i thá»±c dân nhÆ° Lê Hoan, Hòang Trá»ng Phu cÅ©ng nhận được văn bản này. (13)

Và thật hợp lý khi Phan Bá»™i Châu Ä‘Æ°a vị há»™i chủ vào há»c trÆ°á»ng Chấn Võ để được rèn luyện cùng vá»›i Nguyá»…n Thức Canh, LÆ°Æ¡ng Ngá»c Luyến và Nguyá»…n Äiển.  CÆ°á»ng Äể đã không chịu được sá»± khổ luyện.  Theo Nguyá»…n Thức Canh đến cuối năm 1906 CÆ°á»ng Äể má»›i nhập trÆ°á»ng và rá»i trÆ°á»ng và tháng 11-1907.  Má»™t năm há»c tập "lÆ¡ đểnh bài vở nhà trÆ°á»ng nên thành tích bỉ nhân ở trÆ°á»ng Chấn Võ bấy giá» thÆ°á»ng vào hạng kém" (14)

TrÆ°á»›c khi vá» nÆ°á»›c, Phan Châu Trinh đã căn dặn Phan Bá»™i Châu "quốc dân hy vá»ng chỉ nÆ¡i mình ông.  Kỳ ngá»ai hầu không cần gì đâu". Lại ngõ lá»i vá»›i du há»c sinh trong bữa liên hoan tiá»…n Ä‘Æ°a "Khuyên anh em nên ra sức há»c hành, đến nhÆ° vấn Ä‘á» quốc thể và chính trị tÆ°Æ¡ng lai thì không muốn phát biểu ý kiến" (15)

Trong má»™t bức thÆ° gởi riêng cho CÆ°á»ng Äể, Phan Châu Trinh đả kích mạnh mẽ:

"Nhữ đặc bất quá nhất há»c sinh, nhÄ© ký vô quốc há»·, hà sở vị dân?  Ký vô dân hỹ, hà sở vị chủ..."

(Anh bất quá chỉ là má»™t sinh viên bình thÆ°á»ng.  Äã không có nÆ°á»›c làm sao anh có quốc dân?  Äã không có quốc dân, anh xÆ°ng chủ vá»›i ai?...)

TÆ° liệu của Pháp cho biết tức giận vì những lá»i đả kích trên, CÆ°á»ng Äể đã viết thÆ° cho các quan lại thân thiết của ông ở triá»u đình Huế tố cáo thái Ä‘á»™ chống quân chủ của Phan mà hậu quả là bản án nặng ná» dành cho Phan nhân vụ Chống thuế 1908. (16)

Thá»±c ra chẳng cần thÆ° của CÆ°á»ng Äể (nếu có), Phan Châu Trinh đã mua chuốc óan thù vá»›i trìá»u đình Huế bằng thÆ° gởi toàn quyá»n Paul Beau rồi!   CÆ°á»ng Äể sau khi rá»i trÆ°á»ng Chấn Võ cÅ©ng là lúc há»c sinh Nam Kỳ du há»c ngày càng đông.  Sá»± ngưỡng má»™ của đồng bào Nam Kỳ đối vá»›i há»™i chủ dòng dõi Äông Cung cÅ©ng nhÆ° sá»± tôn sùng vị há»™i chủ của há»c sinh Nam Kỳ đã tạo cho CÆ°á»ng Äể má»™t tÆ° thế má»›i.  Các du há»c sinh diện kiến CÆ°á»ng Äể Ä‘á»u phải lạy 5 lạy nhÆ° là nghi lá»… quân thần!(17).  Khác vá»›i du há»c sinh Bắc Kỳ và Trung kỳ luôn coi Phan Bá»™i Châu là ngÆ°á»i lãnh đạo quan trá»ng và thá»±c sá»± của Há»™i, các há»c sinh Nam Kỳ còn nặng tÆ° tưởng tôn quân đã xem CÆ°á»ng Äể là ngÆ°á»i lãnh đạo cao nhất và Phan Bá»™i Châu chỉ giữ vai trò phụ tá.

CÆ°á»ng Äể lấy lại há» Nguyá»…n Phúc, má»™t cách từ chối cách đặt tên theo phiên hệ mà Minh Mệnh áp đặt cho tất cả hậu duệ của 11 anh em của ông.  Ông lấy tên Nguyá»…n Phúc Dân, tÆ°Æ¡ng tÆ° nhÆ° tên của hai ngÆ°á»i con của Äông cung Cảnh là Phúc Thùy và Phúc ÄÆ°á»ng.  Aán của ông khắc Gia Thành (vÆ°Æ¡ng hiệu hay niên hiệu ?) khiến ngÆ°á»i ta liên tưởng đến niên hiệu Gia Long của Thế tổ nhà Nguyá»…n (18).

3. Vá» tấm ảnh CÆ°á»ng Äể - Phan Bá»™i Châu

Ảnh CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu

Tấm ảnh mà chúng tôi muốn Ä‘á» cập ở đây là tấm ảnh CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™ Châu.  Mấy Ä‘iểm cần chú ý:

- CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu Ä‘á»u mặc lá»… phục Tây phÆ°Æ¡ng rất trang trá»ng.

- Ảnh được chụp trong má»™t tiệm ảnh chứ không phải ở trong nhà hay ngòai trá»i.

Hai Ä‘iểm đó cho thấy đây là là má»™t tấm ảnh chính thức được chụp vá»›i má»™t mục đích sá»­ dụng nào đó.  Có Ä‘iá»u Há»™i chủ thì đứng trong khi vị tổng lý thì ngồi ngay ngắn trên ghế.  Tấm ảnh vì thế sẽ là lá»i cải chính những ai tin rằng Há»™i chủ CÆ°á»ng Äể là ngÆ°á»i lãnh đạo đích thá»±c và Phan Bá»™i Châu chỉ là ngÆ°á»i phụ tá, cho dù là má»™t phụ tá đắc lá»±c.  Phải chăng không tiện nói rõ vá»›i há»c sinh Äông Du và nhất là há»c sinh gốc Nam Kỳ, Phan Bá»™i Châu đã chủ Ä‘á»™ng và có dụng ý khi cho chụp tấm ảnh trên?

Dù thế nào chăng nữa, sau khi cả hai bị trục  xuất ra khá»i đất Nhật, Phan Bá»™i Châu và CÆ°á»ng Äể đã không còn gắn kết trong há»at Ä‘á»™ng.  Khi thành lập Việt Nam Quang Phục há»™i năm 1912 thì hợp tác giữa CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu chỉ còn là danh nghÄ©a.  Việc Việt Nam Quang Phục há»™i minh định tôn chỉ của há»™i là "Khôi phục Việt Nam, kiến lập Việt Nam Cá»™ng hòa Dân quốc" đã bị các đại biểu Nam Kỳ phản đối.  "Äồng bào trong Nam dối vá»›i Kỳ ngoại hầu tín ngưỡng rất sâu, não chất ấy chÆ°a bá»—ng chốc mà đổi được". (19)

CÆ°á»ng Äể lúc bấy giỠở Hồng Kông đã tránh mặt không tham dá»±.  Dù vậy, há»™i nghị thành lập VNQPH vẫn dành cho CÆ°á»ng Äể chức vụ Há»™i trưởng kiêm Bá»™ trưởng Tổng bá»™.

Ông há»™i trưởng CÆ°á»ng Äể nói gì vá» tổ chức vừa được cải tổ:

"Tháng 5 năm Nhâm Tý (1912), ông Phan Bá»™i Châu má»i bỉ nhân vá» Quảng Châu để tiến hành sá»± cải tổ Việt Nam Quang Phục há»™i, song bỉ nhân khi ấy mắc bệnh không vỠđược, nên viết thÆ° giao quyá»n cho ông Phan tiện nghi hành sá»±.  Oâng Phan được bầu chá»n là tổng lý, tức là ngÆ°á»i thay quyá»n há»™i chủ chấp hành việc há»™i.  Hoàng Trá»ng Mậu làm bí thÆ°" (20)  Vị há»™i trưởng đã không nói gì đến sá»± thay đổi tôn chỉ của VNQPH, cÅ©ng không buồn nói đến tổ chức của há»™i gồm Tổng vụ bá»™ mà CÆ°á»ng Äể đứng đầu, Bình nghị bá»™ và Chấp hành bá»™ gồm tất cả 15 ngÆ°á»i phụ trách.  Hoàng trá»ng Mậu chỉ giữ chức Quân vụ ủy viên lại được CÆ°á»ng Äể xem là nhân vật thứ hai sau Phan Bá»™i Châu và không thừa nhận minh bạch chức há»™i trưởng của mình.

Nhận xét vá» tổ chức má»›i được thành lập, CÆ°á»ng Äể viết:

"NhÆ°ng làm việc mà kinh tế tá»± mình không có, chỉ có ngÆ°á»i ngoài giúp đỡ khó có kết quả tốt nên những há»at Ä‘á»™ng của ông Phan hồi ấy lúc đầu tuy  có rá»™n rá»±c nhÆ°ng sau chẳng khá»i im dần Ä‘i, cho đến cuối năm thì cÆ¡ hồ không có gì nữa".

Việc của VNQPH là việc của ông Phan, và cÆ¡ hồ không còn gì vào cuối năm 1912.  Không còn gì hay còn gì thì trên thá»±c tế VNQPH không còn chá»— trong tâm trí CÆ°á»ng Äể.  Và CÆ°á»ng Äể có những há»at Ä‘á»™ng Ä‘á»™c lập: vá» Nam Kỳ ba thánng (1913) quyên góp chừng 50.000 đồng, Ä‘i Aâu Châu tám tháng (1913-1914).  Từ đó CÆ°á»ng Äể hầu nhÆ° không còn há»at Ä‘á»™ng nào liên quan đến VNQPH dù trên danh nghÄ©a ông vẫn là há»™i trưởng.  Thậm chí khi Ä‘á» cập đến cuá»™c khởi nghÄ©a năm 1916 mà vua Duy Tân đồng ý tham dá»± , cÅ©ng không biết (và làm nhÆ° không biết?) rằng cuá»™c khởi nghÄ©a đó là do VNQPH trong nÆ°á»›c tổ chức.  CÆ°á»ng Äể cÅ©ng không há» nhắc đến cuá»™c khởi nghÄ©a Thái Nguyên (1917) do LÆ°Æ¡ng Ngá»c Quyến (ngÆ°á»i đồng chí đã cùng ông há»c má»™t thá»i gian ở trÆ°á»ng Chấn Võ) vá»›i danh nghÄ©a VNQPH.  Từ năm 1912 cho đến lúc Phan Bá»™i Châu bị bắt (1925), CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu đã thá»±c sá»± không còn chung chí hÆ°á»›ng và há»at Ä‘á»™ng.

Trần Viết Ngạc

Chú thích

(1) Äặng Äoàn Bằng - Phan Thị Hán : Việt Nam NghÄ©a liệt sữ, nguyên tác Hán văn, bản dịch của Tôn Quang Phiệt, nxb Văn Há»c, Hà ná»™i, 1972.  Trang 32

(2) như trên, trang 25

(3) như trên, trang 26

(4) như trên, trang 32

(5) như trên, trang 34

(6) Phan Bội Châu - Tự phán, nxb Anh Minh, Huế, 1956.  Trang 27

(7) như trên, trang 42

(8) Nguyá»…n Phúc ÄÆ°á»ng tức Mỹ ÄÆ°á»ng, Lệ Chung tức Duệ Chung.

(9) CÆ°á»ng Äể, Cuá»™c Ä‘á»i cách mạng CÆ°á»ng Äể, nguyên tác Nhật ngữ do ký giả Tùng Lâm chấp bút, bản dịch của Ban Tuyên truyá»n VNPQH.  Tráng Liệt xuất bản, Sài Gòn, 1957

(10) Note sur l'agitation anti-francaise depuis 10 ans et le parti nationaliste annamite.  Annexe au Rapport de M. le Gouverneur General de l'Indochine a` M. le Ministre.  A.O.M, ký hiệu 3F 34-65514.  Tài liệu đánh máy, trang 15

(11) CÆ°á»ng Äể, sÄ‘d, trang 14

(12) Note sur l'agitation..., tlđd, trang 19

(13) Như trên, trang 21

(14) CÆ°á»ng Äể, sÄ‘d, trang 25.  Theo CÆ°á»ng để thì ông há»c ở Chấn Võ từ giữa năm 1906 đến đầu 1908.

(15) Trần Trá»ng Khắc, Năm mÆ°Æ¡i bốn năm hải ngoại.  CÆ¡ sở ấn loát Xây dụng, Sài gòn, 1971, trang 28

(16) Note sur l'agitation..., tlđd, trang 23

(17) Như trên, trang 27 (vỠvụ án Gilbert Chiếu ở Mỹ Tho năm 1908)

(18) Như trên, trang 3

(19) Phan Bội Châu, Tự phán, sđd, trang 146

(20) CÆ°á»ng Äể, sÄ‘d, trang 54

- Ảnh CÆ°á»ng Äể và Phan Bá»™i Châu

- Bằng tốt nghiệp Khoa Anh ngữ do trÆ°á»ng Äông kinh Cao đẳng SÆ° phạm cấp cho Trần Trá»ng Khắc (tức Nguyá»…n Thức Canh) năm 1917

- Bằng Bác sÄ© Y khoa do đại há»c Berlin (Äức quốc) cấp cho Trần Trá»ng Khắc, năm 1931 - Bản dịch tiếng Hoa do sứ quán Trung hoa chứng.

http://chimviet.free.fr/lichsu/tranvietngac/tvns049.htm

 


 Äăng Nhập 




bogddt 1275359403_Portfolio 1275359468_Book 1275359498_adept_installer  hanhchinh
Tuyển Sinh
 Tuyển Dụng
 Giáo Trình
 ThÆ° Viện Phần Má»m
Góc Cao Há»c