Hai bức tranh trong bộ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ Imprimer
Dimanche, 20 Mai 2012 03:39
4:05, 13/06/2011
Tiến sÄ© Trần Äức Anh SÆ¡n
Tượng vua Càn Long bằng ngà voi, Cổ vật Trung Hoa thế kỷ XIX.

Trong 2 ngày 6 và 7/5/2011, nhà đấu giá Nagel Auktionen ở Stuttgart (Äức) đã Ä‘Æ°a ra đấu giá má»™t số cổ vật châu Ã, trong đó có 2 bức tranh Thị Cầu giang chi chiến và Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nhập cận tứ yến chi đồ. Thông tin trên website của Nagel Auktionen giá»›i thiệu đây là “những bức tranh phản ánh cuá»™c chinh phạt (của nhà Thanh) tại Việt Nam†(?!).

Trong má»™t lá»i giá»›i thiệu ngắn đã tiá»m ẩn không ít những sai lầm lịch sử  cÆ¡ bản có thể gây  hiểu lầm tai hại. Chuyên Ä‘á» ANTG xin giá»›i thiệu bài viết của TS. Trần Äức Anh SÆ¡n vá» lai lịch bá»™ tranh này để làm rõ cái gá»i là “cuá»™c chinh phạt của nhà Thanh tại Việt Nam†này.

Hai bức tranh này được đặt giá là 1.200 euro, nhÆ°ng đã được bán vá»›i giá 16.000 euro, cá»™ng thêm phí cho nhà đấu giá và thuế VAT là 4.000 euro, tổng cá»™ng giá thành là 20.000 euro (tÆ°Æ¡ng Ä‘Æ°Æ¡ng 595 triệu đồng). Phiên bản tiếng Hoa trên website của Nagel Auktionen ghi tên lô cổ vật mang số hiệu 258 này là: Bình định An Nam đắc thắng đồ đồng bản há»a lưỡng bức (Hai bức tranh vá» chiến thắng trong cuá»™c chinh phạt An Nam) và cho biết đây là những bức tranh do 4 há»a sÄ© Thanh triá»u là Jia Quan, Yao Wenhan, Ilantai và Yang Dazhang vẽ trong 2 năm 1789 - 1790 theo lệnh Vua Càn Long. Hai bức tranh được Ä‘Æ°a ra đấu giá lần này thuá»™c bá»™ sÆ°u tập của nhà ngoại giao ngÆ°á»i Äức Dobrikow, ngÆ°á»i đã hoạt Ä‘á»™ng ở Trung Quốc trong những năm từ 1900 đến 1928.

Thá»±c ra, 2 bức tranh này đã được há»c giả Nguyá»…n Duy Chính (Hoa Kỳ) giá»›i thiệu vá»›i Ä‘á»™c giả Việt Nam qua bài khảo cứu rất công phu “Bình định An Nam chiến đồ†in trên tạp chí Nghiên cứu và Phát triển của Sở Khoa há»c và Công nghệ Thừa Thiên - Huế (số 2/2006 và số 3/2006). Từ thông tin trong bài viết của há»c giả Nguyá»…n Duy Chính, tôi mạn phép giá»›i thiệu vá»›i Ä‘á»™c giả ANTG vá» hoàn cảnh ra Ä‘á»i và những vấn Ä‘á» lịch sá»­ xung quanh bá»™ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ nói trên.

Vua Càn Long và những bá»™ tranh đồng bản há»a

Äồng bản há»a (copperplate engraving) là những bức tranh được thá»±c hiện bằng kỹ thuật in chuyển há»a tiết được khắc trên những tấm bản bằng đồng sang giấy. Kỹ thuật này do ngÆ°á»i châu Âu phát minh từ thá»i Trung cổ và được du nhập vào Trung Hoa từ thế ká»· XVI, khi các giáo sÄ© phÆ°Æ¡ng Tây mang những bức tranh in này tặng cho quan lại và quý tá»™c Trung Hoa.

Do kỹ thuật chế tác đồng bản há»a rất phức tạp, từ việc vẽ tranh mẫu trên các phiến đồng, đến chạm khắc há»a tiết lên ná»n kim loại, rồi lăn má»±c và in ấn thành tranh (thÆ°á»ng kéo dài đến 6 tháng cho má»™t bức tranh) nên kỹ thuật này chỉ dùng để in những tác phẩm thật đặc biệt.

Do vậy, số tranh đồng bản há»a của Thanh triá»u không nhiá»u, chủ yếu là tranh do các vua Khang Hy (1662-1723), Càn Long (1735-1796) và Äạo Quang (1821-1850) cho thá»±c hiện để tặng cho các quan đại thần, những ngÆ°á»i có công vá»›i triá»u đình và các sứ thần lân bang khi há» Ä‘i sứ sang Thanh. Trong đó, ngÆ°á»i cho vẽ tranh đồng bản há»a nhiá»u nhất là Vua Càn Long

Càn Long là vị vua thứ 5 của Thanh triá»u và là má»™t trong hai vị vua nhà Thanh cai trị Trung Hoa lâu nhất, hÆ¡n 60 năm. Sau khi kế vị ngai vàng, Vua Càn Long được thừa hưởng má»™t ná»n thái bình và má»™t ngân khố đầy ắp do cha ông là Vua Ung Chính (1723 - 1735) gây dá»±ng. Vì thế, Vua Càn Long có Ä‘iá»u kiện để tiêu xài tiá»n bạc cho các công trình kiến trúc, các cuá»™c tuần du, các cuá»™c viá»…n chinh và các tác phẩm sá»­ há»c, văn há»c nghệ thuật được biên soạn và in ấn quy mô.

Tuy để lại nhiá»u dấu ấn trong "văn trị", nhÆ°ng trong "võ công" thì Vua Càn Long gặp nhiá»u thất bại hÆ¡n thắng lợi. Trong 8 cuá»™c chinh phạt lân bang do Vua Càn Long phát Ä‘á»™ng thì chỉ có 2 lần đánh ngÆ°á»i Chuẩn Cát NhÄ© (vào năm 1755 và năm 1756 - 1757) và 1 lần đánh ngÆ°á»i Hồi Há»™t (vào năm 1758 - 1759) là thu được thắng lợi. Còn các cuá»™c chinh phạt khác, hoặc bị đại bại nhÆ° 2 cuá»™c xâm lược Miến Äiện và Việt Nam, hoặc phải rút lui do tốn kém tiá»n của và binh lính mà vẫn không thành công.

Dù thất bại trong các cuá»™c chiến tranh vá»›i lân bang nhÆ°ng Vua Càn Long luôn tá»± huyá»…n hoặc bản thân và đình thần vá» những thắng lợi của các cuá»™c chinh phạt. Vì thế, sau má»—i cuá»™c chiến, vua Ä‘á»u sai ngÆ°á»i làm tranh đồng bản há»a để ca ngợi chiến công của mình.

Tổng cá»™ng Vua Càn Long đã cho vẽ 8 bá»™ tranh theo kỹ thuật đồng bản há»a vá»›i tổng số tranh là 94 bức. Äó là các bá»™: Bình định Chuẩn Cát NhÄ© Hồi Bá»™ đắc thắng đồ (16 bức, in thành 247 bản); Bình định Lưỡng Kim Xuyên đắc thắng đồ (16 bức, in thành 226 bản); Bình định Äài Loan đắc thắng đồ (12 bức, in thành 200 bản); Bình định An Nam đắc thắng đồ (6 bức, in thành 200 bản); Bình định Khoách NhÄ© Khách đắc thắng đồ (8 bức, không rõ số bản in); Bình định Miêu CÆ°Æ¡ng đắc thắng đồ (16 bức, không rõ số bản in); Bình định Trá»ng Miêu đắc thắng đồ (4 bức, không rõ số bản in) và Bình định Hồi CÆ°Æ¡ng đắc thắng đồ (10 bức, không rõ số bản in).

 

Bức tranh Thị Cầu giang chi chiến đồ.

Bộ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ

Bá»™ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ được vẽ từ năm 1789, hoàn tất năm 1790 và được khắc in theo kỹ thuật đồng bản há»a vào năm 1792. Bá»™ tranh này gồm 6 bức, có tên nhÆ° sau: Gia Quan Ha Há»™ chi chiến đồ (Tranh vá» trận chiến Gia Quan Ha Há»™); Tam Dị Trụ Hữu chi chiến (Trận chiến Tam Dị Trụ Hữu); Thá» XÆ°Æ¡ng giang chi chiến đồ (Tranh vá» trận chiến sông Thá» XÆ°Æ¡ng); Thị Cầu giang chi chiến đồ (Tranh vá» trận chiến sông Thị Cầu); Phú LÆ°Æ¡ng giang chi chiến (Trận chiến sông Phú LÆ°Æ¡ng) và Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nhập cận tứ yến chi đồ (Tranh vá» việc Nguyá»…n Huệ sai cháu là Nguyá»…n Quang Hiển dá»± yến tiệc vua ban). Trên má»—i bức tranh Ä‘á»u có má»™t bài từ bằng chữ Hán do chính tay Vua Càn Long viết và cho in lên tranh. Cuối các bài từ này Ä‘á»u có dòng lạc khoản: Càn Long Ká»· Dậu trá»ng thu ngá»± bút (Ngá»± bút của Vua Càn Long vào tháng 8 năm Ká»· Dậu, tức là năm 1789).

Ná»™i dung bài từ trên bức tranh Gia Quan Ha Há»™ chi chiến đồ thuật chuyện Tôn SÄ© Nghị chia quân làm 2 ngả từ trấn Nam Quan vào Lạng SÆ¡n, rồi há»™i quân ở Gia Quan, giao tranh ác liệt vá»›i quân Tây SÆ¡n khiến ngÆ°á»i chết vô số nhÆ°ng quân Thanh giành được thắng lợi.

Ná»™i dung bài từ trên bức tranh Tam Dị Trụ Hữu chi chiến ghi việc quân Thanh tấn công vào doanh trại của các thổ tù thiểu số quy thuận nhà Tây SÆ¡n ở Tam Dị, thu được nhiá»u thóc gạo, đồng thá»i đã bố trí quân mai phục ở Trụ Hữu và tiêu diệt được nhiá»u binh lính Tây SÆ¡n, giành thắng lợi buổi ban đầu.

Ná»™i dung bài từ trên bức tranh Thá» XÆ°Æ¡ng giang chi chiến đồ chép truyện quân Thanh dùng ngÆ°á»i Hán dÆ°á»›i sá»± chỉ huy của các tÆ°á»›ng Thượng Duy Thăng và Khánh Thành, chặt tre làm bè vượt sông Thá» XÆ°Æ¡ng, đánh úp quân Tây SÆ¡n. Vua Càn Long đã khen ngợi sá»± dÅ©ng cảm của quân nhân ngÆ°á»i Hán trong đạo quân Mãn Thanh trong chiến thắng này.

Ná»™i dung bài từ trên bức tranh Thị Cầu giang chi chiến đồ tÆ°á»ng thuật việc quân Thanh tiến đến sông Thị Cầu thì bị quân Tây SÆ¡n tấn công từ trên cao xuống vá»›i khí thế rất dÅ©ng mãnh. Quân Thanh không vượt được sông nên đã cá»­ má»™t toán quân do TrÆ°Æ¡ng Triá»u Long bí mật vòng sang phía trái, rồi đánh úp vào trại quân Tây SÆ¡n, khiến quân Tây SÆ¡n nao núng, vỡ trận mà thua.

Ná»™i dung bài từ trên bức tranh Phú LÆ°Æ¡ng giang chi chiến chép chuyện quân Thanh tiến đến sông Phú LÆ°Æ¡ng, tÆ°á»›ng nhà Thanh là Hứa Thế Hanh cÆ°á»›p thuyá»n của nhà nông và cho đóng bè tre chở 200 quân vượt sông tấn công quân Tây SÆ¡n. Quân Tây SÆ¡n do Nguyá»…n Huệ chỉ huy đã phản công mạnh mẽ, đẩy lui quân thanh. TÆ°á»›ng nhà Thanh là Tôn SÄ© Nghị, quyết tâm chống trả nhÆ°ng vì nghe lá»i tÆ°á»›ng Hứa Thế Hanh, phải rút lui để giữ "quốc uy" cho thiên triá»u. Các tÆ°á»›ng nhà Thanh là Hứa Thế Hanh, TrÆ°Æ¡ng Triá»u Long và Thượng Duy Thăng ở lại kháng cá»±, bị quân Tây SÆ¡n tiêu diệt khiến Vua Càn Long rất xót thÆ°Æ¡ng những ngÆ°á»i này. Trong khi đó, dù chiến thắng quân Thanh trong trận Phú LÆ°Æ¡ng nhÆ°ng Nguyá»…n Huệ lại "nhiá»u lần gá»­i thÆ° phục tá»™i quy hàng". Vua Càn Long "xét tấm lòng thành của Nguyá»…n Huệ nên nhân lá»i thỉnh cầu đó mà xá tá»™i gia ân" và chấm dứt binh Ä‘ao.

 

Bức tranh Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nhập cận tứ yến chi đồ, thÆ°á»ng được gá»i tắt là bức Nguyá»…n Huệ khiển hảo.

Ná»™i dung bài từ trên bức tranh Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nhập cận tứ yến chi đồ phản ánh việc Vua Càn Long bá» mặc Lê Duy Kỳ (tức Vua Lê Chiêu Thống) sau khi thất bại trong ý đồ sá»­ dụng binh lá»±c để giúp vua Lê giành lại ngai vàng. Äồng thá»i, nghe lá»i tâu của Tổng đốc Lưỡng Quảng Phúc Khang An, Vua Càn Long đã "chấp nhận lá»i thỉnh cầu của Nguyá»…n Huệ" mà triệt binh. Sau đó, còn tiếp nhận biểu văn của Nguyá»…n Huệ sai cháu là Nguyá»…n Quang Hiển sang mừng thá» Vua Càn Long và xin phong vÆ°Æ¡ng cho Nguyá»…n Huệ. Nguyá»…n Quang Hiển sang Thanh đúng dịp Vạn Thá» nên được Vua Càn Long cho dá»± yến tiệc "để tỠân tình"

Hình vẽ trên 6 bức tranh miêu tả ná»™i dung của 6 bài từ này, theo thể thức "nhất thi, nhất há»a" trong há»™i há»a cổ Ä‘iển của Trung Hoa.

Những vấn đỠlịch sử ẩn sau bộ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ

NhÆ° đã Ä‘á» cập trên đây, bá»™ tranh Bình định An Nam đắc thắng đồ là má»™t bá»™ "tranh tuyên truyá»n", thể hiện tâm lý "tá»± sÆ°á»›ng" của Vua Càn Long sau thất bại cay đắng và chóng vánh trong cuá»™c xâm lược Việt Nam. Vì thế, nhiá»u tình tiết được phản ánh trong các bài từ là không đúng vá»›i thá»±c tế diá»…n ra trên chiến trÆ°á»ng.

Chẳng hạn, việc Tôn SÄ© Nghị bị quân Tây SÆ¡n tiến đánh, phải cưỡi ngá»±a chạy trốn qua cầu phao bắc qua sông Hồng, rồi ra lệnh cho quân sÄ© chặt đứt cầu phao để ngăn sá»± truy Ä‘uổi của quân Tây SÆ¡n khiến quân Thanh rÆ¡i xuống sông chết Ä‘uối nhiá»u vô kể. Vậy nhÆ°ng bài từ ghi trên bức tranh Phú LÆ°Æ¡ng giang chi chiến lại cho rằng Tôn SÄ© Nghị rất muốn "sống mái" vá»›i quân Tây SÆ¡n nhÆ°ng do Hứa Thế Hanh khuyên nhủ nên đã rút lui để giữ "quốc uy" cho Thanh triá»u, còn Hứa Thế Hanh và những tÆ°á»›ng lÄ©nh khác đã tuẫn tiết vì nÆ°á»›c, khiến Vua Càn Long phải xót thÆ°Æ¡ng cho lập Ä‘á»n thá».

Tuy có nhiá»u chi tiết không đúng vá»›i lịch sá»­, nhÆ°ng bá»™ tranh này cÅ©ng cho thấy việc quân Tây SÆ¡n trong giai Ä‘oạn đầu của cuá»™c chiến đã chủ Ä‘á»™ng lui binh, tránh thế giặc mạnh để bảo toàn lá»±c lượng, khiến cho quân Thanh dá»… dàng giành thắng lợi lúc ban đầu nên chủ quan khinh địch. Kết quả là khi quân Tây SÆ¡n dÆ°á»›i sá»± chỉ huy của Nguyá»…n Huệ tiến hành phản công thì quân Thanh đã rÆ¡i vào thế bị Ä‘á»™ng, quân tÆ°á»›ng tháo chạy tán loạn và thất bại nhanh chóng.

Äặc biệt, bức tranh Nguyá»…n Huệ khiển Ä‘iệt Nguyá»…n Quang Hiển nhập cận tứ yến chi đồ đã phản ánh tài ngoại giao khôn khéo của Nguyá»…n Huệ, dù đánh bại quân Thanh nhÆ°ng lại gá»­i sứ sang cầu hòa vá»›i Vua Càn Long, "khiến cho tá»± ái của Vua Càn Long được vuốt ve và không bị mất mặt vá»›i quần thần. Có lẽ trong lòng Vua Càn Long cÅ©ng thầm biết Æ¡n sá»± tế nhị của Vua Quang Trung, và Quang Trung cÅ©ng tÆ°Æ¡ng kế, tá»±u kế khai thác Æ°u thế ngoại giao ông vừa đạt được" (nhận xét của há»c giả Nguyá»…n Duy Chính) để chấm dứt chiến tranh, giữ yên bá» cõi ở phía Bắc. Có nhÆ° vậy, Vua Quang Trung má»›i có thể yên tâm để lo ổn định ná»™i tình trong nÆ°á»›c. Äây có lẽ là bài há»c sâu sắc nhất vá» vấn Ä‘á» giải quyết hậu chiến sau khi chúng ta chiến thắng má»™t kẻ thù hung bạo, cho dù tên của bá»™ tranh là Bình định An Nam đắc thắng đồ.

NhÆ°ng, nhÆ° ngÆ°á»i Nam Bá»™ vẫn thÆ°á»ng nói: "Ngó dzậy, mà không phải dzậy!". Äây má»›i là Ä‘iá»u mà hậu thế đáng phải suy ngẫm


T.Ä.A.S.

http://antg.cand.com.vn