Theo Hãng AP, Mỹ đã khởi xướng chương trình có tên "Escapee Program" vào năm 1952 để giúp tái định cư cho những người đào tẩu từ các nước thuộc khối Đông Âu sang phương Tây trong thời kỳ Chiến tranh lạnh. Tuy nhiên, chương trình dưới vỏ bọc nhân đạo này lại có mặt trái của nó. Phía Mỹ cho rằng, những nhân vật đào tẩu này sẽ rất có ích cho các mục tiêu hoạt động tình báo hay tuyên truyền. Chính vì vậy, có không ít kẻ trong số này đã được chọn lọc tuyển mộ, cung cấp tiền bạc để quay trở lại quê hương, hoạt động gián điệp cho phương Tây.

Kết quả điều tra mới nhất của Hãng tin AP cho thấy, tổ chức nhân đạo có tên "International Tracing Service" (ITS) đã đóng một vai trò quan trọng trong chương trình bí mật này, chẳng hạn như che giấu tạo vỏ bọc cho những kẻ đào tẩu theo yêu cầu của Chính phủ Mỹ. Trong khi ITS lại là một bộ phận quan trọng của Tổ chức Chữ thập đỏ quốc tế kể từ năm 1955. Theo đánh giá của Sarah-Jane Corke - tác giả của một cuốn sách về những chiến dịch bí mật của Mỹ trong Chiến tranh lạnh - không có gì là quá ngạc nhiên khi biết được tổ chức hoạt động nhân đạo trên đã trực tiếp giúp đỡ các cơ quan tình báo Mỹ.

"Có quan niệm phổ biến vào những năm 50 cho rằng, tất cả hoạt động của bạn phải nằm trong một khối thống nhất. Bạn phải có nghĩa vụ giúp đỡ chính phủ trong Chiến tranh lạnh" - Corke đã nói như vậy với phóng viên Hãng AP.

ITS ban đầu được thành lập bởi Ủy ban cao cấp của quân đồng minh (Allied High Commission) ngay tại nước Đức vừa bị chiếm khi Chiến tranh thế giới thứ hai kết thúc. Nhiệm vụ đầu tiên của tổ chức này là nghiên cứu các đống tài liệu của phát xít Đức, qua đó tổ chức tái đoàn tụ cho các gia đình bị ly tán trong chiến tranh. Kho chứa tài liệu của phát xít Đức khi đó được coi là có quy mô lớn nhất thế giới.

Tiếp đó, chính quyền Mỹ giao cho ITS nhiệm vụ kiểm tra gia cảnh của những người nộp đơn xin tái định cư tại Mỹ. Các hồ sơ của chương trình "Escapee Program" được phóng viên AP nghiên cứu có thể cho biết rõ mọi chi tiết về một cá nhân, tên tuổi của họ hàng thân nhân, những hoạt động và công việc trước khi họ chạy sang phương Tây. Tính ra, ITS đã xử lý hơn 7.400 trường hợp chỉ trong năm đầu tiên triển khai chương trình.

Theo điều tra của AP, thì ITS bắt đầu phục vụ cho hoạt động của tình báo Mỹ sau khi họ cần những khoản chi phí lớn để bồi thường cho các nạn nhân trong chiến tranh. Chẳng hạn như trong một báo cáo hàng năm vào năm 1953, ITS đã giúp chương trình "Escapee Program" đóng góp một phần đáng kể cho việc lập danh sách và hồ sơ yêu cầu bồi thường. Quá trình kiểm tra và sàng lọc các đối tượng chạy trốn vẫn được tiếp tục, sau khi ITS được chuyển giao cho Ủy ban Chữ thập đỏ quốc tế vào năm 1955. Chương trình "Escapee Program" khi đó cũng được đổi tên thành "Refugee Program" vào năm 1963. Trong khuôn khổ của chương trình mới này, ITS vẫn tích cực đáp ứng các đòi hỏi của tình báo Mỹ cho tới những năm 70 thế kỷ XX.

Theo các tài liệu mới được Mỹ giải mật vào năm ngoái, các cố vấn an ninh quốc gia của Tổng thống Harry Truman ngay từ đầu những năm 50 đã coi những nhân vật đào tẩu từ phương Đông có "một giá trị tích cực cho các mục tiêu của tình báo, cũng như các hoạt động tuyên truyền của Mỹ". Đó cũng là lý do khiến Tổng thống Truman hồi năm 1953 đã phê chuẩn một khoản tiền 4,3 triệu USD để hỗ trợ kinh phí cho chương trình "Escapee Program".

Còn trong một tài liệu lịch sử của Bộ Ngoại giao Mỹ công bố hồi năm 2007 cũng đưa ra một thừa nhận công khai về chương trình này khi nói rằng, các mục tiêu của "Escapee Program" là "chăm sóc và tái định cư cho những người trốn chạy và nhân tiện sử dụng họ cho các mục đích của CIA và quân đội".

Về phía CIA, chương trình hợp tác với ITS để hoạt động tình báo được triển khai ngay từ đầu những năm 50 trong một chiến dịch có mật danh là REDSOX. Tuy nhiên, phần lớn những đối tượng đồng ý quay trở lại làm gián điệp cho Mỹ đều bị bắt. Cụ thể là theo tài liệu của chính CIA, có tới 75% trong tổng số 85 điệp viên trong khuôn khổ chiến dịch REDSOX "đã mất tích và thất bại trong việc thực thi các sứ mạng của mình".

Các phóng viên AP còn tìm đến một nhân chứng sống là Miloslav K, người từng được CIA đề nghị cung cấp tiền để quay lại hoạt động gián điệp tại Tiệp Khắc. Ông này đã kiên quyết khước từ và hiện đang có một cuộc sống hưu trí yên bình tại New York. Miloslav cho biết, ông được đề nghị nhận khoảng 1.000 mark (gần 2.000 USD vào thời đó) để quay trở lại thu thập thông tin tại Tiệp Khắc. "Các anh nghĩ là 1.000 mark có thể khiến tôi quyết định mạo hiểm cuộc sống của mình à?" - Miroslav đã trả lời thẳng thừng như vậy trước các nhân viên tuyển mộ của CIA. Ông này cho biết là ít nhất đã biết một trường hợp đồng ý với đề xuất trên và đã bị bắt trong chuyến đi thứ hai tới Praha để gặp vợ mình.

Bằng chứng liên quan đến hoạt động của ITS được các phóng viên AP phát hiện trên gác mái kho lưu trữ của ITS. Kho lưu trữ của ITS, đang lưu hơn 50 triệu trang tài liệu từ thời phát xít Đức, hiện nằm tại thị trấn Bad Arolsen. Kho này lần đầu tiên được mở cửa công khai cho công chúng và các chuyên gia nghiên cứu vào tháng 11/2007