Lịch sử việc sử dụng lịch Print
Wednesday, 15 December 2010 16:23

9:30, 11/11/2006


Di tích vá» lịch cá»§a ngưá»i Ai Cập cổ đại.

Dân Maya cổ vá»›i những nhà chiêm tinh há»c, đồng thá»i cÅ©ng là những nhà thiên văn há»c kỳ tài, đã tính được độ dài cá»§a má»™t năm dương lịch là 365,242 ngày - xê dịch có 0,0002 phần ngày so vá»›i cách tính má»›i kỳ nhất, Ä‘iá»u này có nghÄ©a xác suất sai số chỉ có 1 ngày trong 5.000 năm!

Ngày là đơn vị nhá» nhất trong cuốn niên lịch thưá»ng dùng bây giá» cá»§a chúng ta. Sá»± kéo dài cá»§a 1 ngày được quy định vào sá»± quay cá»§a trái đất xung quanh trục cá»§a nó, thá»i gian cho 1 vòng quay đầy đủ chính là 1 ngày. Chúng ta đã quá quen vá»›i cách tính thá»i gian 1 ngày từ ná»­a đêm hôm nay tá»›i ná»­a đêm hôm sau, nhưng đó chưa phải là cách tính duy nhất cá»§a má»™t ngày đêm.

Cho đến tận năm 1925, các nhà thiên văn há»c vẫn tính thá»i gian 1 ngày từ lúc hoàng hôn buông xuống cá»§a hôm nay cho đến hoàng hôn cá»§a ngày mai. Còn trong thá»i Babylon và Hy Lạp cổ đại, ngưá»i ta lại tính từ bình minh đến bình minh.

Thoạt đầu, ngưá»i ta sá»­ dụng thá»i gian mặt trăng làm ná»n tảng cho các mùa, nôm na là “lịch âm†như bây giá» vẫn gá»i. Khi quay quanh trái đất, mặt trăng luôn trong trạng thái thay đổi có tính chu kỳ. Má»—i chu kỳ lặp lại đó được gá»i là “tháng mặt trăngâ€. Ngoài ra, 12 chu kỳ “tháng trăng†ấy cÅ©ng gần tương tá»± vá»›i 1 “năm mặt trá»iâ€.

Lịch cá»§a ngưá»i Sumer cổ ở Babylon (Iraq bây giá») quy định thá»i gian 1 tháng từ kỳ trăng má»›i này đến kỳ trăng má»›i sau. Ngày đầu tiên cá»§a tháng Ä‘á»u bắt đầu khi mặt trăng xuất hiện trên bầu trá»i.

Thứ lịch mà chúng ta Ä‘ang dùng hiện nay có xuất xứ ban đầu từ lịch Ai Cập. Äối vá»›i ngưá»i dân Ai Cập cổ thì việc nước sông Nile dâng lên là sá»± kiện quan trá»ng nhất trong năm, làm phấn chấn nhà nông cÅ©ng như các giá»›i chính trị - xã há»™i. Rồi ngưá»i ta dá»… dàng tính được, rằng triá»u cưá»ng thưá»ng tương ứng vá»›i các kỳ trăng. Nhưng rồi năm tháng phụ thuá»™c vào các kỳ trăng được thay bằng má»™t năm vá»›i 365 ngày.

Cách chia 12 tháng cố hữu vẫn được giữ lại, từ đó “1 năm†trở thành đơn vị tiêu chuẩn để tính mốc thá»i gian. Má»—i tháng có 30 ngày, cá»™ng thêm vá»›i 5 ngày lá»… vào dịp cuối năm để trở thành 1 năm thá»i gian trá»n vẹn. Lịch mặt trăng dần dần bị mất ý nghÄ©a chính xác vá» thá»i gian thá»±c, và các kỳ trăng không còn được dùng để tính đầu tháng hay đầu năm nữa và lịch mặt trá»i ra Ä‘á»i.

Nhưng năm mặt trá»i không phải chỉ là 365 ngày, mà thá»±c đúng là 365,2422 ngày. Lịch Ai Cập có sai số khoảng 1/4 ngày trong má»—i năm. Ở thá»i kỳ nước này bị Hoàng đế La Mã Cesar chinh phục, ông đã quyết định cải tổ công việc làm lịch. Theo lá»i khuyên cá»§a nhà thiên văn Sosigenes ngưá»i Ai Cập, ông cho năm 46 Tr.CN bao gồm 445 ngày và cái năm đáng ghi nhá»› ấy trở thành “Năm dài nhất†trong toàn bá»™ lịch sá»­ Niên giám châu Âu, được ngưá»i đương thá»i nhắc đến như là “Năm xáo trá»™nâ€.

Từ năm 45 Tr.CN, ngưá»i La Mã chấp nhận má»™t dạng “biến thể†từ lịch Ai Cập, do Sosigenes nghÄ© ra - dá»±a trên ná»n tảng cá»§a thá»i gian tính theo mặt trá»i, nổi danh vá»›i tên gá»i “lịch Julia†hay Dương lịch. 5 ngày thêm vào cuối năm nói trên trong lịch Ai Cập đã được Sosigenes rải Ä‘á»u cách quãng ra trong các tháng cá»§a năm. Từ đó, ngưá»i La Mã coi tháng hai là tháng “bất hạnhâ€, bởi Sosigenes sắp xếp bảy tháng có 31 ngày, bốn tháng 30 ngày, riêng tháng hai lại chỉ có 28 ngày. Lịch Julian trở thành thứ lịch căn bản tạo nên loại lịch hiện đại mà chúng ta Ä‘ang dùng.

Má»™t năm bây giá» có 365 ngày, song song là 1/4 ngày bị thiếu trong năm không được ghi vào lịch và các phần thiếu ấy sẽ hợp lại thành đúng 1 ngày cứ má»—i 4 năm qua Ä‘i. Kết quả, sau Ä‘iá»u chỉnh là hệ lịch má»›i đã hầu như tương ứng vá»›i thá»i gian cá»§a mặt trá»i trong má»™t năm, bao gồm 365,242199 ngày. Thá»i gian trong lịch chỉ dài hÆ¡n thá»i gian thá»±c cá»§a tá»± nhiên là 11 phút 12 giây.

Lịch Grigorian mà đại Ä‘a số các quốc gia trên thế giá»›i Ä‘ang dùng có má»™t “ngưá»i anh em sinh đôi†- đó là lịch Hồi giáo, được tính theo thá»i gian thá»±c cá»§a mặt trăng. Lịch Hồi giáo được áp dụng bởi Quốc vương Omar Äệ nhất trong thế ká»· VII sau CN và được dùng rá»™ng rãi tại các nước vùng Trung Cận Äông, nÆ¡i đạo Hồi là thứ tôn giáo chính. Má»—i năm Ä‘á»u bắt đầu bằng kỳ trăng non và có 12 tháng, kế tiếp nhau thứ tá»± bởi 29 và 30 ngày, hay trung bình là 29,5 ngày. Bây giá» khi chúng ta đã biết thá»i gian thá»±c cá»§a tháng âm là dài hÆ¡n chút ít - 29,5305.

Tuy sá»± khác biệt nhá» nhoi này thoạt nhìn cÅ©ng không đáng kể, nhưng thá»i gian gần đây nó đã phá vỡ sá»± ràng buá»™c quan trá»ng liên quan tá»›i các kỳ trăng non và đầu năm má»›i, Ä‘iá»u này hiển nhiên là không được tín đồ Hồi giáo chấp nhận. Và như vậy lịch Hồi giáo vẫn được tính bất di bất dịch tương ứng vá»›i các kỳ trăng non.

Thật khó mà tìm ra thứ lịch nào chuẩn xác như lịch cá»§a ngưá»i Trung Quốc. Giá»›i chiêm tinh Trung Hoa cổ từng quan sát sá»± chuyển động cá»§a các ngôi sao và cá»§a cả mặt trá»i, rồi tạo dá»±ng - phân chia các quỹ đạo êlíp cá»§a chúng, gá»i là “con đưá»ng vàngâ€, vá»›i 12 chá»m cầu, rồi má»—i chá»m cầu lại được chia thành 30 phần nhá» - tương ứng vá»›i má»™t ngày. Há» tính toán và gá»i tên các mùa tương ứng vá»›i sá»± quan sát vá» mặt trá»i trong tất cả các thá»i kỳ hoạt động cá»§a nó, và dùng các quỹ đạo cá»§a mặt trăng làm thành các tháng căn bản trong năm. Äể tránh được các khiếm khuyết vá» sá»± xê dịch cá»§a thá»i gian, ngưá»i Trung Hoa đã lập ra má»™t bảng thiên văn - không dá»±a theo má»™t khuôn mẫu cứng nhắc nào, cho phép đối chiếu và bổ sung thá»i gian thiếu tương ứng má»™t cách hữu hiệu.

Lịch cá»§a ngưá»i Nhật Bản cÅ©ng tương tá»± lịch Trung Quốc, có khác chăng chỉ là tên gá»i các mốc thá»i gian mà thôi.

Mãi tá»›i tận giữa thế ká»· XIX, qua các khám phá khảo cổ, ngưá»i ta má»›i biết tá»›i sá»± tồn tại cá»§a các ná»n văn minh từng phát triển cá»±c thịnh ở Trung Mỹ, vá»›i những tri thức thiên văn đáng kinh ngạc, cùng sá»± chính xác độc đáo cá»§a há» vá» cách tính thá»i gian.

Má»™t trong những trung tâm văn minh cổ ấy là vùng đất Teotihuacan (Mexico) từ thế ká»· 1 Tr.CN đến thế ká»· VIII sau CN, vá»›i 150 nghìn dân. Ở giữa vùng đất cổ này là những quần thể Kim tá»± tháp được đánh dấu thứ tá»±. Ví trí cá»§a chúng cùng các bậc thang bằng đá xung quanh - đã nói vá» má»™t dạng “lịch đáâ€. Qua sá»± phân tích các di vật khảo cổ và các bích há»a mô phá»ng sá»± sinh hoạt cá»§a ngưá»i và động vật, ngưá»i ta có thể khám phá ra sá»± liên quan, ràng buá»™c giữa những ngày tháng cụ thể vá»›i các hiện tượng thiên văn và coi đây là má»™t cuốn lịch đá vá»›i độ chính xác tuyệt đối đến khó tin.

Dân Maya cổ vá»›i những nhà chiêm tinh há»c, đồng thá»i cÅ©ng là những nhà thiên văn há»c kỳ tài, đã tính được độ dài cá»§a má»™t năm dương lịch là 365,242 ngày - xê dịch có 0,0002 phần ngày so vá»›i cách tính má»›i kỳ nhất, Ä‘iá»u này có nghÄ©a xác suất sai số chỉ có 1 ngày trong 5.000 năm! Sá»± tính toán cá»§a ngưá»i Maya đúng hÆ¡n 1.200 lần so vá»›i ngưá»i Ai Cập, 40 lần so vá»›i lịch Julian và thậm chí hÆ¡n cả 1,5 lần so vá»›i lịch Grigorian hiện đại mà chúng ta Ä‘ang dùng. Nhưng hiểu biết chính xác ấy không phải để giá»›i chiêm tinh Maya cổ sá»­ dụng để tính lịch đúng, mà chỉ để quy định “mức độ không chính xác†trong sá»± tồn tại ba thứ lịch căn bản mà ngưá»i Maya cổ thưá»ng dùng: bình thưá»ng há» dùng lịch 365 ngày; Lá»… há»™i dùng lịch 360 ngày; còn trong những dịp tế lá»… đặc biệt chỉ dùng thứ lịch... 260 ngày! Äây là má»™t trong những bí ẩn nữa vá» ná»n văn minh Maya huyá»n bí.

Ngoài ra, ngưá»i Maya cổ cÅ©ng biết được rằng 19 năm mặt trá»i tương ứng vá»›i 235 tháng trăng, há» hiểu rõ sá»± khác nhau giữa lịch âm và lịch dương. Khám phá này chỉ có ba nÆ¡i trên hành tinh biết đến, mà không phụ thuá»™c gì lẫn nhau cả: Tại Trung Quốc trong thế ká»· VI Tr.CN, từ nhà bác há»c Meton thuá»™c Hy Lạp cổ trong thế ká»· V Tr.CN và muá»™n hÆ¡n - ở Trung Mỹ qua ngưá»i Maya và ngưá»i Azteque