Ngà y là đơn vị nhá» nhất trong cuốn niên lịch thÆ°á»ng dùng bây giá» của chúng ta. Sá»± kéo dà i của 1 ngà y được quy định và o sá»± quay của trái đất xung quanh trục của nó, thá»i gian cho 1 vòng quay đầy đủ chÃnh là 1 ngà y. Chúng ta đã quá quen vá»›i cách tÃnh thá»i gian 1 ngà y từ ná»a đêm hôm nay tá»›i ná»a đêm hôm sau, nhÆ°ng đó chÆ°a phải là cách tÃnh duy nhất của má»™t ngà y đêm.
Cho đến táºn năm 1925, các nhà thiên văn há»c vẫn tÃnh thá»i gian 1 ngà y từ lúc hoà ng hôn buông xuống của hôm nay cho đến hoà ng hôn của ngà y mai. Còn trong thá»i Babylon và Hy Lạp cổ đại, ngÆ°á»i ta lại tÃnh từ bình minh đến bình minh.
Thoạt đầu, ngÆ°á»i ta sá» dụng thá»i gian mặt trăng là m ná»n tảng cho các mùa, nôm na là “lịch âm†nhÆ° bây giá» vẫn gá»i. Khi quay quanh trái đất, mặt trăng luôn trong trạng thái thay đổi có tÃnh chu kỳ. Má»—i chu kỳ lặp lại đó được gá»i là “tháng mặt trăngâ€. Ngoà i ra, 12 chu kỳ “tháng trăng†ấy cÅ©ng gần tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i 1 “năm mặt trá»iâ€.
Lịch của ngÆ°á»i Sumer cổ ở Babylon (Iraq bây giá») quy định thá»i gian 1 tháng từ kỳ trăng má»›i nà y đến kỳ trăng má»›i sau. Ngà y đầu tiên của tháng Ä‘á»u bắt đầu khi mặt trăng xuất hiện trên bầu trá»i.
Thứ lịch mà chúng ta Ä‘ang dùng hiện nay có xuất xứ ban đầu từ lịch Ai Cáºp. Äối vá»›i ngÆ°á»i dân Ai Cáºp cổ thì việc nÆ°á»›c sông Nile dâng lên là sá»± kiện quan trá»ng nhất trong năm, là m phấn chấn nhà nông cÅ©ng nhÆ° các giá»›i chÃnh trị - xã há»™i. Rồi ngÆ°á»i ta dá»… dà ng tÃnh được, rằng triá»u cÆ°á»ng thÆ°á»ng tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i các kỳ trăng. NhÆ°ng rồi năm tháng phụ thuá»™c và o các kỳ trăng được thay bằng má»™t năm vá»›i 365 ngà y.
Cách chia 12 tháng cố hữu vẫn được giữ lại, từ đó “1 năm†trở thà nh Ä‘Æ¡n vị tiêu chuẩn để tÃnh mốc thá»i gian. Má»—i tháng có 30 ngà y, cá»™ng thêm vá»›i 5 ngà y lá»… và o dịp cuối năm để trở thà nh 1 năm thá»i gian trá»n vẹn. Lịch mặt trăng dần dần bị mất ý nghÄ©a chÃnh xác vá» thá»i gian thá»±c, và các kỳ trăng không còn được dùng để tÃnh đầu tháng hay đầu năm nữa và lịch mặt trá»i ra Ä‘á»i.
NhÆ°ng năm mặt trá»i không phải chỉ là 365 ngà y, mà thá»±c đúng là 365,2422 ngà y. Lịch Ai Cáºp có sai số khoảng 1/4 ngà y trong má»—i năm. Ở thá»i kỳ nÆ°á»›c nà y bị Hoà ng đế La Mã Cesar chinh phục, ông đã quyết định cải tổ công việc là m lịch. Theo lá»i khuyên của nhà thiên văn Sosigenes ngÆ°á»i Ai Cáºp, ông cho năm 46 Tr.CN bao gồm 445 ngà y và cái năm đáng ghi nhá»› ấy trở thà nh “Năm dà i nhất†trong toà n bá»™ lịch sá» Niên giám châu Âu, được ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i nhắc đến nhÆ° là “Năm xáo trá»™nâ€.
Từ năm 45 Tr.CN, ngÆ°á»i La Mã chấp nháºn má»™t dạng “biến thể†từ lịch Ai Cáºp, do Sosigenes nghÄ© ra - dá»±a trên ná»n tảng của thá»i gian tÃnh theo mặt trá»i, nổi danh vá»›i tên gá»i “lịch Julia†hay DÆ°Æ¡ng lịch. 5 ngà y thêm và o cuối năm nói trên trong lịch Ai Cáºp đã được Sosigenes rải Ä‘á»u cách quãng ra trong các tháng của năm. Từ đó, ngÆ°á»i La Mã coi tháng hai là tháng “bất hạnhâ€, bởi Sosigenes sắp xếp bảy tháng có 31 ngà y, bốn tháng 30 ngà y, riêng tháng hai lại chỉ có 28 ngà y. Lịch Julian trở thà nh thứ lịch căn bản tạo nên loại lịch hiện đại mà chúng ta Ä‘ang dùng.
Má»™t năm bây giá» có 365 ngà y, song song là 1/4 ngà y bị thiếu trong năm không được ghi và o lịch và các phần thiếu ấy sẽ hợp lại thà nh đúng 1 ngà y cứ má»—i 4 năm qua Ä‘i. Kết quả, sau Ä‘iá»u chỉnh là hệ lịch má»›i đã hầu nhÆ° tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i thá»i gian của mặt trá»i trong má»™t năm, bao gồm 365,242199 ngà y. Thá»i gian trong lịch chỉ dà i hÆ¡n thá»i gian thá»±c của tá»± nhiên là 11 phút 12 giây.
Lịch Grigorian mà đại Ä‘a số các quốc gia trên thế giá»›i Ä‘ang dùng có má»™t “ngÆ°á»i anh em sinh đôi†- đó là lịch Hồi giáo, được tÃnh theo thá»i gian thá»±c của mặt trăng. Lịch Hồi giáo được áp dụng bởi Quốc vÆ°Æ¡ng Omar Äệ nhất trong thế ká»· VII sau CN và được dùng rá»™ng rãi tại các nÆ°á»›c vùng Trung Cáºn Äông, nÆ¡i đạo Hồi là thứ tôn giáo chÃnh. Má»—i năm Ä‘á»u bắt đầu bằng kỳ trăng non và có 12 tháng, kế tiếp nhau thứ tá»± bởi 29 và 30 ngà y, hay trung bình là 29,5 ngà y. Bây giá» khi chúng ta đã biết thá»i gian thá»±c của tháng âm là dà i hÆ¡n chút Ãt - 29,5305.
Tuy sá»± khác biệt nhá» nhoi nà y thoạt nhìn cÅ©ng không đáng kể, nhÆ°ng thá»i gian gần đây nó đã phá vỡ sá»± rà ng buá»™c quan trá»ng liên quan tá»›i các kỳ trăng non và đầu năm má»›i, Ä‘iá»u nà y hiển nhiên là không được tÃn đồ Hồi giáo chấp nháºn. Và nhÆ° váºy lịch Hồi giáo vẫn được tÃnh bất di bất dịch tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i các kỳ trăng non.
Tháºt khó mà tìm ra thứ lịch nà o chuẩn xác nhÆ° lịch của ngÆ°á»i Trung Quốc. Giá»›i chiêm tinh Trung Hoa cổ từng quan sát sá»± chuyển Ä‘á»™ng của các ngôi sao và của cả mặt trá»i, rồi tạo dá»±ng - phân chia các quỹ đạo êlÃp của chúng, gá»i là “con Ä‘Æ°á»ng và ngâ€, vá»›i 12 chá»m cầu, rồi má»—i chá»m cầu lại được chia thà nh 30 phần nhá» - tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i má»™t ngà y. Há» tÃnh toán và gá»i tên các mùa tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i sá»± quan sát vá» mặt trá»i trong tất cả các thá»i kỳ hoạt Ä‘á»™ng của nó, và dùng các quỹ đạo của mặt trăng là m thà nh các tháng căn bản trong năm. Äể tránh được các khiếm khuyết vá» sá»± xê dịch của thá»i gian, ngÆ°á»i Trung Hoa đã láºp ra má»™t bảng thiên văn - không dá»±a theo má»™t khuôn mẫu cứng nhắc nà o, cho phép đối chiếu và bổ sung thá»i gian thiếu tÆ°Æ¡ng ứng má»™t cách hữu hiệu.
Lịch của ngÆ°á»i Nháºt Bản cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± lịch Trung Quốc, có khác chăng chỉ là tên gá»i các mốc thá»i gian mà thôi.
Mãi tá»›i táºn giữa thế ká»· XIX, qua các khám phá khảo cổ, ngÆ°á»i ta má»›i biết tá»›i sá»± tồn tại của các ná»n văn minh từng phát triển cá»±c thịnh ở Trung Mỹ, vá»›i những tri thức thiên văn đáng kinh ngạc, cùng sá»± chÃnh xác Ä‘á»™c đáo của há» vá» cách tÃnh thá»i gian.
Má»™t trong những trung tâm văn minh cổ ấy là vùng đất Teotihuacan (Mexico) từ thế ká»· 1 Tr.CN đến thế ká»· VIII sau CN, vá»›i 150 nghìn dân. Ở giữa vùng đất cổ nà y là những quần thể Kim tá»± tháp được đánh dấu thứ tá»±. Và trà của chúng cùng các báºc thang bằng đá xung quanh - đã nói vá» má»™t dạng “lịch đáâ€. Qua sá»± phân tÃch các di váºt khảo cổ và các bÃch há»a mô phá»ng sá»± sinh hoạt của ngÆ°á»i và động váºt, ngÆ°á»i ta có thể khám phá ra sá»± liên quan, rà ng buá»™c giữa những ngà y tháng cụ thể vá»›i các hiện tượng thiên văn và coi đây là má»™t cuốn lịch đá vá»›i Ä‘á»™ chÃnh xác tuyệt đối đến khó tin.
Dân Maya cổ vá»›i những nhà chiêm tinh há»c, đồng thá»i cÅ©ng là những nhà thiên văn há»c kỳ tà i, đã tÃnh được Ä‘á»™ dà i của má»™t năm dÆ°Æ¡ng lịch là 365,242 ngà y - xê dịch có 0,0002 phần ngà y so vá»›i cách tÃnh má»›i kỳ nhất, Ä‘iá»u nà y có nghÄ©a xác suất sai số chỉ có 1 ngà y trong 5.000 năm! Sá»± tÃnh toán của ngÆ°á»i Maya đúng hÆ¡n 1.200 lần so vá»›i ngÆ°á»i Ai Cáºp, 40 lần so vá»›i lịch Julian và tháºm chà hÆ¡n cả 1,5 lần so vá»›i lịch Grigorian hiện đại mà chúng ta Ä‘ang dùng. NhÆ°ng hiểu biết chÃnh xác ấy không phải để giá»›i chiêm tinh Maya cổ sá» dụng để tÃnh lịch đúng, mà chỉ để quy định “mức Ä‘á»™ không chÃnh xác†trong sá»± tồn tại ba thứ lịch căn bản mà ngÆ°á»i Maya cổ thÆ°á»ng dùng: bình thÆ°á»ng há» dùng lịch 365 ngà y; Lá»… há»™i dùng lịch 360 ngà y; còn trong những dịp tế lá»… đặc biệt chỉ dùng thứ lịch... 260 ngà y! Äây là má»™t trong những bà ẩn nữa vá» ná»n văn minh Maya huyá»n bÃ.
Ngoà i ra, ngÆ°á»i Maya cổ cÅ©ng biết được rằng 19 năm mặt trá»i tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i 235 tháng trăng, há» hiểu rõ sá»± khác nhau giữa lịch âm và lịch dÆ°Æ¡ng. Khám phá nà y chỉ có ba nÆ¡i trên hà nh tinh biết đến, mà không phụ thuá»™c gì lẫn nhau cả: Tại Trung Quốc trong thế ká»· VI Tr.CN, từ nhà bác há»c Meton thuá»™c Hy Lạp cổ trong thế ká»· V Tr.CN và muá»™n hÆ¡n - ở Trung Mỹ qua ngÆ°á»i Maya và ngÆ°á»i Azteque