Lịch sá»­ việc sá»­ dụng lịch 打å°
周三, 2010年 12月 15日 16:23

9:30, 11/11/2006


Di tích vá» lịch của ngÆ°á»i Ai Cập cổ đại.

Dân Maya cổ vá»›i những nhà chiêm tinh há»c, đồng thá»i cÅ©ng là những nhà thiên văn há»c kỳ tài, đã tính được Ä‘á»™ dài của má»™t năm dÆ°Æ¡ng lịch là 365,242 ngày - xê dịch có 0,0002 phần ngày so vá»›i cách tính má»›i kỳ nhất, Ä‘iá»u này có nghÄ©a xác suất sai số chỉ có 1 ngày trong 5.000 năm!

Ngày là Ä‘Æ¡n vị nhá» nhất trong cuốn niên lịch thÆ°á»ng dùng bây giá» của chúng ta. Sá»± kéo dài của 1 ngày được quy định vào sá»± quay của trái đất xung quanh trục của nó, thá»i gian cho 1 vòng quay đầy đủ chính là 1 ngày. Chúng ta đã quá quen vá»›i cách tính thá»i gian 1 ngày từ ná»­a đêm hôm nay tá»›i ná»­a đêm hôm sau, nhÆ°ng đó chÆ°a phải là cách tính duy nhất của má»™t ngày đêm.

Cho đến tận năm 1925, các nhà thiên văn há»c vẫn tính thá»i gian 1 ngày từ lúc hoàng hôn buông xuống của hôm nay cho đến hoàng hôn của ngày mai. Còn trong thá»i Babylon và Hy Lạp cổ đại, ngÆ°á»i ta lại tính từ bình minh đến bình minh.

Thoạt đầu, ngÆ°á»i ta sá»­ dụng thá»i gian mặt trăng làm ná»n tảng cho các mùa, nôm na là “lịch âm†nhÆ° bây giá» vẫn gá»i. Khi quay quanh trái đất, mặt trăng luôn trong trạng thái thay đổi có tính chu kỳ. Má»—i chu kỳ lặp lại đó được gá»i là “tháng mặt trăngâ€. Ngoài ra, 12 chu kỳ “tháng trăng†ấy cÅ©ng gần tÆ°Æ¡ng tá»± vá»›i 1 “năm mặt trá»iâ€.

Lịch của ngÆ°á»i Sumer cổ ở Babylon (Iraq bây giá») quy định thá»i gian 1 tháng từ kỳ trăng má»›i này đến kỳ trăng má»›i sau. Ngày đầu tiên của tháng Ä‘á»u bắt đầu khi mặt trăng xuất hiện trên bầu trá»i.

Thứ lịch mà chúng ta Ä‘ang dùng hiện nay có xuất xứ ban đầu từ lịch Ai Cập. Äối vá»›i ngÆ°á»i dân Ai Cập cổ thì việc nÆ°á»›c sông Nile dâng lên là sá»± kiện quan trá»ng nhất trong năm, làm phấn chấn nhà nông cÅ©ng nhÆ° các giá»›i chính trị - xã há»™i. Rồi ngÆ°á»i ta dá»… dàng tính được, rằng triá»u cÆ°á»ng thÆ°á»ng tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i các kỳ trăng. NhÆ°ng rồi năm tháng phụ thuá»™c vào các kỳ trăng được thay bằng má»™t năm vá»›i 365 ngày.

Cách chia 12 tháng cố hữu vẫn được giữ lại, từ đó “1 năm†trở thành Ä‘Æ¡n vị tiêu chuẩn để tính mốc thá»i gian. Má»—i tháng có 30 ngày, cá»™ng thêm vá»›i 5 ngày lá»… vào dịp cuối năm để trở thành 1 năm thá»i gian trá»n vẹn. Lịch mặt trăng dần dần bị mất ý nghÄ©a chính xác vá» thá»i gian thá»±c, và các kỳ trăng không còn được dùng để tính đầu tháng hay đầu năm nữa và lịch mặt trá»i ra Ä‘á»i.

NhÆ°ng năm mặt trá»i không phải chỉ là 365 ngày, mà thá»±c đúng là 365,2422 ngày. Lịch Ai Cập có sai số khoảng 1/4 ngày trong má»—i năm. Ở thá»i kỳ nÆ°á»›c này bị Hoàng đế La Mã Cesar chinh phục, ông đã quyết định cải tổ công việc làm lịch. Theo lá»i khuyên của nhà thiên văn Sosigenes ngÆ°á»i Ai Cập, ông cho năm 46 Tr.CN bao gồm 445 ngày và cái năm đáng ghi nhá»› ấy trở thành “Năm dài nhất†trong toàn bá»™ lịch sá»­ Niên giám châu Âu, được ngÆ°á»i Ä‘Æ°Æ¡ng thá»i nhắc đến nhÆ° là “Năm xáo trá»™nâ€.

Từ năm 45 Tr.CN, ngÆ°á»i La Mã chấp nhận má»™t dạng “biến thể†từ lịch Ai Cập, do Sosigenes nghÄ© ra - dá»±a trên ná»n tảng của thá»i gian tính theo mặt trá»i, nổi danh vá»›i tên gá»i “lịch Julia†hay DÆ°Æ¡ng lịch. 5 ngày thêm vào cuối năm nói trên trong lịch Ai Cập đã được Sosigenes rải Ä‘á»u cách quãng ra trong các tháng của năm. Từ đó, ngÆ°á»i La Mã coi tháng hai là tháng “bất hạnhâ€, bởi Sosigenes sắp xếp bảy tháng có 31 ngày, bốn tháng 30 ngày, riêng tháng hai lại chỉ có 28 ngày. Lịch Julian trở thành thứ lịch căn bản tạo nên loại lịch hiện đại mà chúng ta Ä‘ang dùng.

Má»™t năm bây giá» có 365 ngày, song song là 1/4 ngày bị thiếu trong năm không được ghi vào lịch và các phần thiếu ấy sẽ hợp lại thành đúng 1 ngày cứ má»—i 4 năm qua Ä‘i. Kết quả, sau Ä‘iá»u chỉnh là hệ lịch má»›i đã hầu nhÆ° tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i thá»i gian của mặt trá»i trong má»™t năm, bao gồm 365,242199 ngày. Thá»i gian trong lịch chỉ dài hÆ¡n thá»i gian thá»±c của tá»± nhiên là 11 phút 12 giây.

Lịch Grigorian mà đại Ä‘a số các quốc gia trên thế giá»›i Ä‘ang dùng có má»™t “ngÆ°á»i anh em sinh đôi†- đó là lịch Hồi giáo, được tính theo thá»i gian thá»±c của mặt trăng. Lịch Hồi giáo được áp dụng bởi Quốc vÆ°Æ¡ng Omar Äệ nhất trong thế ká»· VII sau CN và được dùng rá»™ng rãi tại các nÆ°á»›c vùng Trung Cận Äông, nÆ¡i đạo Hồi là thứ tôn giáo chính. Má»—i năm Ä‘á»u bắt đầu bằng kỳ trăng non và có 12 tháng, kế tiếp nhau thứ tá»± bởi 29 và 30 ngày, hay trung bình là 29,5 ngày. Bây giá» khi chúng ta đã biết thá»i gian thá»±c của tháng âm là dài hÆ¡n chút ít - 29,5305.

Tuy sá»± khác biệt nhá» nhoi này thoạt nhìn cÅ©ng không đáng kể, nhÆ°ng thá»i gian gần đây nó đã phá vỡ sá»± ràng buá»™c quan trá»ng liên quan tá»›i các kỳ trăng non và đầu năm má»›i, Ä‘iá»u này hiển nhiên là không được tín đồ Hồi giáo chấp nhận. Và nhÆ° vậy lịch Hồi giáo vẫn được tính bất di bất dịch tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i các kỳ trăng non.

Thật khó mà tìm ra thứ lịch nào chuẩn xác nhÆ° lịch của ngÆ°á»i Trung Quốc. Giá»›i chiêm tinh Trung Hoa cổ từng quan sát sá»± chuyển Ä‘á»™ng của các ngôi sao và của cả mặt trá»i, rồi tạo dá»±ng - phân chia các quỹ đạo êlíp của chúng, gá»i là “con Ä‘Æ°á»ng vàngâ€, vá»›i 12 chá»m cầu, rồi má»—i chá»m cầu lại được chia thành 30 phần nhá» - tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i má»™t ngày. Há» tính toán và gá»i tên các mùa tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i sá»± quan sát vá» mặt trá»i trong tất cả các thá»i kỳ hoạt Ä‘á»™ng của nó, và dùng các quỹ đạo của mặt trăng làm thành các tháng căn bản trong năm. Äể tránh được các khiếm khuyết vá» sá»± xê dịch của thá»i gian, ngÆ°á»i Trung Hoa đã lập ra má»™t bảng thiên văn - không dá»±a theo má»™t khuôn mẫu cứng nhắc nào, cho phép đối chiếu và bổ sung thá»i gian thiếu tÆ°Æ¡ng ứng má»™t cách hữu hiệu.

Lịch của ngÆ°á»i Nhật Bản cÅ©ng tÆ°Æ¡ng tá»± lịch Trung Quốc, có khác chăng chỉ là tên gá»i các mốc thá»i gian mà thôi.

Mãi tá»›i tận giữa thế ká»· XIX, qua các khám phá khảo cổ, ngÆ°á»i ta má»›i biết tá»›i sá»± tồn tại của các ná»n văn minh từng phát triển cá»±c thịnh ở Trung Mỹ, vá»›i những tri thức thiên văn đáng kinh ngạc, cùng sá»± chính xác Ä‘á»™c đáo của há» vá» cách tính thá»i gian.

Má»™t trong những trung tâm văn minh cổ ấy là vùng đất Teotihuacan (Mexico) từ thế ká»· 1 Tr.CN đến thế ká»· VIII sau CN, vá»›i 150 nghìn dân. Ở giữa vùng đất cổ này là những quần thể Kim tá»± tháp được đánh dấu thứ tá»±. Ví trí của chúng cùng các bậc thang bằng đá xung quanh - đã nói vá» má»™t dạng “lịch đáâ€. Qua sá»± phân tích các di vật khảo cổ và các bích há»a mô phá»ng sá»± sinh hoạt của ngÆ°á»i và Ä‘á»™ng vật, ngÆ°á»i ta có thể khám phá ra sá»± liên quan, ràng buá»™c giữa những ngày tháng cụ thể vá»›i các hiện tượng thiên văn và coi đây là má»™t cuốn lịch đá vá»›i Ä‘á»™ chính xác tuyệt đối đến khó tin.

Dân Maya cổ vá»›i những nhà chiêm tinh há»c, đồng thá»i cÅ©ng là những nhà thiên văn há»c kỳ tài, đã tính được Ä‘á»™ dài của má»™t năm dÆ°Æ¡ng lịch là 365,242 ngày - xê dịch có 0,0002 phần ngày so vá»›i cách tính má»›i kỳ nhất, Ä‘iá»u này có nghÄ©a xác suất sai số chỉ có 1 ngày trong 5.000 năm! Sá»± tính toán của ngÆ°á»i Maya đúng hÆ¡n 1.200 lần so vá»›i ngÆ°á»i Ai Cập, 40 lần so vá»›i lịch Julian và thậm chí hÆ¡n cả 1,5 lần so vá»›i lịch Grigorian hiện đại mà chúng ta Ä‘ang dùng. NhÆ°ng hiểu biết chính xác ấy không phải để giá»›i chiêm tinh Maya cổ sá»­ dụng để tính lịch đúng, mà chỉ để quy định “mức Ä‘á»™ không chính xác†trong sá»± tồn tại ba thứ lịch căn bản mà ngÆ°á»i Maya cổ thÆ°á»ng dùng: bình thÆ°á»ng há» dùng lịch 365 ngày; Lá»… há»™i dùng lịch 360 ngày; còn trong những dịp tế lá»… đặc biệt chỉ dùng thứ lịch... 260 ngày! Äây là má»™t trong những bí ẩn nữa vá» ná»n văn minh Maya huyá»n bí.

Ngoài ra, ngÆ°á»i Maya cổ cÅ©ng biết được rằng 19 năm mặt trá»i tÆ°Æ¡ng ứng vá»›i 235 tháng trăng, há» hiểu rõ sá»± khác nhau giữa lịch âm và lịch dÆ°Æ¡ng. Khám phá này chỉ có ba nÆ¡i trên hành tinh biết đến, mà không phụ thuá»™c gì lẫn nhau cả: Tại Trung Quốc trong thế ká»· VI Tr.CN, từ nhà bác há»c Meton thuá»™c Hy Lạp cổ trong thế ká»· V Tr.CN và muá»™n hÆ¡n - ở Trung Mỹ qua ngÆ°á»i Maya và ngÆ°á»i Azteque